به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، حرکت شن‌های روان همیشه یکی از مشکلات مناطق بیابانی محسوب می‌شده و مالچ‌پاشی برای جلوگیری از حرکت و تثبیت دانه‌های شن هم مهم‌ترین راهکار برای مقابله با این مشکل است؛ راهکاری که مشکلات خاص خود را دارد و اصلی‌ترین آن هم آسیب‌های محیط‌زیستی است؛ چراکه تا همین چند سال پیش مالچ‌های نفتی به‌عنوان تنهاترین راه مقابله با گسترش بیابان‌ها استفاده می‌شد. اما این روزها روش‌های نوین مانند استفاده از مالچ رسی مطرح شده است؛ مالچ‌هایی که معایب مالچ‌های نفتی را ندارند و قطعا می‌تواند جایگزین مناسبی باشد. یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، در حوزه مالچ‌های رسی ورود کرده و توانسته موفقیت‌های زیادی نیز کسب کند. در این گزارش به‌سراغ پیام نجفی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، احمد جلالیان استاد گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان و یونس لیث‌صفار معاون شرکت دانش‌بنیان مالچ رسی رفتیم تا برایمان از فعالیت‌ها و چگونگی اجرایی شدن این پروژه بگویند.
استاد گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی واحد خوراسگان:
منابع طبیعی درخواست استفاده از مالچی به غیر از مالچ نفتی دارد
احمد جلالیان، استاد گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره جزئیات طرح مالچ رسی اظهار کرد: «بخش عمده مشکلات در کشور گردوغبار و بیش از 70 درصد مشکلات هم متاثر از آن است. در حقیقت این موضوع مشکلات حاد زیست‌محیطی و سلامتی زیادی را برای آحاد مردم ایجاد کرده است، بنابراین درصدد برآمدیم تا خاک را طوری تثبیت کنیم که مشکل زیست‌محیطی نداشته باشد، زیرا مالچ نفتی که اکنون مورداستفاده قرار می‌گیرد، یک نوع مشکل زیست‌محیطی بوده و قیمت آن گران است.»
سرپرست گروه مطالعاتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) گفت: «شروع کار با یک رساله دکتری از سال90 بود. با استفاده از نانو رس یعنی دوسه سانتی را نانو کردیم که در آزمایشگاه نتیجه خوبی به‌دست آمد. اما پروسه نانو رس به‌علت گران بودن و همین‌طور پروسه تهیه آن، یک پروسه طولانی بود. درواقع از سال 90 تا 92 در بحث نانورس کار کردیم، اما از سال 92 تا 94 تحقیقات بر روی تهیه مالچ رسی از رس بنتونیت 10 و 20 میکرون متمرکز شد.»وی افزود: «در آزمایشگاه دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان به غلظت بهینه برای رس رسیدیم که البته این کار روی پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری انجام شد تا به غلظت بهینه رسیدیم.»
اردیبهشت ۹۵ مالچ رسی و پایش آن در مساحت ۵۰ هکتاری صورت گرفت
جلالیان با بیان اینکه پول و بودجه کافی برای انجام این کار نداشتیم، گفت: «اواخر سال 94 پروپوزالی جهت حمایت مالی به ستاد توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری ارسال و در کمیته آب و خشکسالی و فرسایش محیط زیست تصویب شد. اردیبهشت 95 مالچ رسی و پاشش آن در عرصه در 50هکتار صورت گرفت و اواخر همان سال با ارسال یک پروپوزال دیگر حدود 15 هکتار برای پاشش در عرصه افزوده شد که پس از حمایت مالی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، بررسی 65 هکتار از آن انجام شد.»
استاد گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان در ادامه اظهار کرد: «ازنظر ماندگاری، نفوذپذیری سله، مقاومت فروروی سله، درصد بازگشت گیاهان بومی، آزمایش‌های ذخیره و رطوبت، موفقیت کشت تلفیقی، توزیع اندازه ذرات ثانویه یا تست باران‌ساز مورد ارزیابی قرار گرفت تا تصمیم گرفته شود پس از آن این مرکز مالچ بپاشد یا خیر. مثلا منابع طبیعی نهال می‌کاشت، ما مالچ می‌پاشیدیم یا برعکس. پیش از این، زمانی که منابع طبیعی نهال می‌کاشت ذرات شن جان نهال را می‌گرفت و آن را خفه می‌کرد، اما مالچ‌پاشی صد درصد موفق بود و این موضوع از بین رفت.»این استاد دانشگاهی عنوان کرد: «این مطالعات در سال 97 انجام شد و برای معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری ارسال شد و آنها پس از بررسی، کارشناسان خود را اعزام کردند. آنها نامه‌ای به استانداری اصفهان نوشتند که این پایلوت ایجادشده موردتاییدشان است و تمام منابع طبیعی می‌تواند در تثبیت کانون‌های گردوغبار از این طرح استفاده کند.»
جلالیان عنوان کرد: «اعلام شده بود که اگر از بودجه‌ای غیر از بودجه سازمان محیط زیست استفاده کنید، نیازی به مجوز آنها نیست، ولی اگر بودجه این سازمان مورد استفاده قرار بگیرد، حتما باید از این سازمان مجوز صادر شود، بنابراین بر آن شدیم تا مجوز را از محیط زیست اخذ کنیم. همان سال 97 محیط زیست در تماسی با مرکز محصول را آزمایش و در دو سطح فیزیکی- شیمیایی مورد تایید قرار دادند.»
اجرای پایلوت طرح مالچ رسی در ۶۵ هکتار
وی افزود: «به آنها گفته شد که پایلوت 65 هکتاری که برای معاونت فناوری ریاست جمهوری انجام دادیم را ارزیابی و قبول کنند. آنها ابتدا قبول کردند و قرار شد پایلوت را با نظارت معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری انجام دهیم.با معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری در اسفندماه سال 98 قراردادی تنظیم شد مبنی‌بر مالچ رسی در استان‌های خوزستان و سیستان‌وبلوچستان که به‌علت بیماری کرونا این کار به تعویق افتاد و درحال حاضر هم این استان‌ها در وضعیتی نیستند که بتوان در آنجا کاری انجام داد.»
وی همچنین اضافه کرد: «اخیرا محیط‌زیست اعلام کرده است یک پایلوت در سطح چهارهکتاری در شهرستان میبد برای ارزیابی صورت بگیرد تا بتوان از بودجه سازمان محیط‌زیست استفاده کرد.»استاد گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان گفت: «تاکنون برای مالچ رسی حدود 100 میلیون هزینه شده است که هزینه زیادی نیست. تعداد افرادی که در این طرح همکاری داشتند (کارهای میدانی شامل مالچ‌پاشی) حدود هشت تا 10نفر بودند.»
ماندگاری مالچ رسی ۴ سال است
وی درخصوص قابل‌استفاده بودن مالچ رسی اظهار کرد: «ماندگاری مالچ رسی چهارساله است و این مساله اهمیت بسیاری دارد، چراکه دوام دارد و بیشتر از این هم دوام خواهد داشت. ضمن اینکه با محیط زیست دوست بوده؛ یعنی از جنس طبیعت است. نکته دیگر اینکه رطوبت را ذخیره کرده و ارزان است (هر هکتار حدود 6 میلیون تومان درمی‌آید، این درحالی است که مالچ نفتی حدود 50 میلیون تومان برای هر هکتار هزینه دارد.)» جلالیان با بیان اینکه محیط‌زیست و منابع طبیعی برای این طرح همگام هستند، گفت: «منابع طبیعی کمی سختگیری می‌کند، چراکه از گذشته با روش سنتی کار کرده و از مالچ نفتی استفاده می‌کردند، اما الان اینها از مالچ نفتی استفاده کرده و مورد اعتراض مردم و متخصصان دانشگاهی و محققان مراکز پژوهشی قرار گرفته‌اند، این مساله موجب شد وزیر کشاورزی دستور دهد استفاده از مالچ نفتی متوقف شده و از مالچ‌های دیگر استفاده شود. 31 اردیبهشت امسال، سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی فراخوانی داد که ما می‌خواهیم به‌جای مالچ نفتی از مالچ دیگری استفاده کنیم، بنابراین هرکس طرحی دارد می‌تواند ارائه دهد. در همین راستا دو نامه برای رئیس سازمان منابع طبیعی نوشته شد و ویژگی‌های این مالچ برای آنها شرح داده شده که امیدواریم اولویت‌هایی که برای منابع طبیعی قرار می‌گیرد، استفاده از مالچ واحد اصفهان باشد.»
معاون شرکت دانش‌بنیان مالچ رسی:
دوستدار محیط‌زیست بودن مهم‌ترین امتیاز مالچ رسی است
یونس لیث‌صفار، معاون شرکت دانش‌بنیان مالچ رسی گفت: «متاسفانه هرگاه قرار است کار مالچ‌پاشی را شروع کنیم، قبل از به‌نتیجه رسیدن کار متوقف می‌شود و اصلا مشخص نیست در لحظات آخر به چه دلیل جلوی این کار را می‌گیرند.»او درباره چرایی بروز این مشکلات اظهار داشت: «به‌طور مثال درحال حاضر می‌خواهند آنالیزی درباره مسائل مالی این موضوع انجام دهند، اما نزدیک به دو سال است مسائل مربوط به صدور مجوز آن زمان برده است، آیا با این شرایط می‌توان کاری انجام داد؟ این طرح یک‌بار از طرف معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری مورد بررسی قرار گرفته و همه آنالیزها هم درباره آن انجام و داوری‌ها نیز تمام شده است، اما ناگهان با ورود یک ارگان جدید که مدعی می‌شود ما متصدی انجام این کارها هستیم و آنچه تاکنون بقیه انجام داده‌اند موردقبول نیست، کار به یکباره متوقف می‌شود.» معاون شرکت دانش‌بنیان مالچ رسی در توضیح بیشتر این مساله اظهار داشت: «این قبیل مسائل است که جلوی کار را می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد کار پیشرفت کند. البته این موضوع فقط مختص کار مالچ رسی نیست، بلکه در بقیه کارها هم این اتفاقات رخ می‌دهد.»
تابستان زمان مناسبی برای مالچ پاشی نیست
لیث صفار با تاکید بر اینکه الان زمان مالچ‌پاشی نیست، افزود: «از دید من مالچ نفتی هیچ زمانی متوقف نمی‌شود. باید درنظر داشت که تابستان موقعیت مناسبی برای مالچ‌پاشی نیست و ممکن است تابستان با استفاده از مالچ‌های بیولوژیکی بخواهند دما داشته باشند تا بتوانند باکتری‌ها و هر چیزی را که می‌خواهند کشت بدهند به وسیله آن انجام دهند، اما ازلحاظ مالچ‌های نفتی یا مالچ‌های معدنی الان بدترین زمان ممکن برای این انجام این کارهاست.»
او درباره مهم‌ترین ویژگی مالچ رسی تصریح کرد: «دوستدار محیط‌زیست بودن مهم‌ترین امتیازمالچ رسی است، به‌صورتی‌که وقتی شما آن را روی خاک می‌پاشید، خاک را از بین نمی‌برد و همچنین گیاهان را نیز خشک نمی‌کند و درحقیقت گیاه برگشت پیدا می‌کند. یکی از تست‌هایم همین بود و توانستیم گیاهانی را که در عرصه از بین رفته بودند، اما ریشه آنها هنوز خشک نشده بود برگردانیم، چراکه مالچ رسی باعث شد گیاهان دوباره سبز شوند، این درحالی است که مالچ نفتی چنین مزیتی ندارد و گیاه و خاک را از بین می‌برد.»
معاون شرکت دانش‌بنیان مالچ رسی درباره اینکه آیا مالچ رسی جایگزین دارد، تصریح کرد: «بله، مالچ بیولوژیکی جایگزین آن است. اکنون پنج نوع مالچ درحال آنالیز هستند، اما مالچ‌های بیولوژیکی اولا هزینه بالایی دارند، ثانیا مالچ بیولوژیکی مدت زمان کمی عمر می‌کند، در‌حالی‌که مالچ رسی چون یک ماده معدنی است، از بین نمی‌رود، البته ممکن است نیاز به ترمیم پیدا کند، اما هرگز از بین نمی‌رود. مالچ رسی از جنس خاک است و به همین دلیل هیچ‌گاه از بین نمی‌رود.»
مالچ پاشی در پهنه های شنی اصلا بی فایده است
لیث صفار درباره پیگیری ارگان‌های مختلف برای استفاده از مالچ رسی اظهار داشت: «بله این مساله با استقبال همراه بوده و پیگیری‌هایی هم صورت گرفته است، به‌طور مثال خود معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری برای این موضوع بودجه درنظر گرفت و حتی حدود 50 تا 60 هکتار زمین در اصفهان هم مالچ‌پاشی شده است، با این‌حال دیدگاه سازمان‌ها برای آنالیز این مهم، اصلا جالب نبود. آنها می‌گویند بیایید مالچ را در عرصه بپاشید، که این کار صورت می‌گیرد، اما تا شروع می‌شود می‌گویند به یک یا دو یا سه هکتار بپاشید. مشخص است که یک، دو یا سه هکتار عددی نیست که بتوان به‌وسیله آن مالچ را با طبیعت قیاس کرد. مکان مالچ‌پاشی، شرایط مالچ‌پاشی، میزان رطوبت، زمان انجام کار، نوع بافت خاک و... در این مهم بسیار اهمیت دارد.»
او افزود: «بسیاری از کارهایی که سازمان‌ها در این زمینه انجام می‌دادند، از نگاه ما درست نیست. نباید فراموش کرد که مالچ‌پاشی در پهنه‌های شنی اصلا فایده‌ای ندارد، چراکه این محل‌ها اصلا ریزگرد تولید نمی‌کنند. به‌عبارت دیگر، مناطق تپه‌های شنی ریزگرد زیادی ندارند، بلکه مناطق وسیع دارای ریزگرد زیادی هستند.»
او درباره مالچ‌پاشی در دو استان سیستان‌وبلوچستان و خوزستان طی دو ماه آینده گفت: «احتمال مالچ‌پاشی وجود دارد. همیشه احتمالات وجود دارد. ما خیلی کارها انجام دادیم. مناطق را بررسی کردیم، عرصه‌ها را دیدیم، ، اما گزینش‌ها و اتفاقات در زمان خودش به‌درستی انجام نمی‌شود. مثلا مالچ‌پاشی حتما باید در زمان بارندگی انجام شود (برج 12، برج اول و برج دوم، مهر و آبان فرصت ایده‌آلی برای مالچ رسی است) اما معمولا می‌خواهند در زمان گرما این کار انجام شود که باید بگوییم این زمان، زمان خوب و مناسبی نیست.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان):
مالچ رسی از نظر علمی و اجرایی موفق بوده است
پیام نجفی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» اظهار کرد: «اخیرا با پیگیری‌هایی که برای مالچ رسی شده و همین‌طور بحث‌های رسانه‌ای و تحقیقاتی که در بحث علمی و اجتماعی آن به‌عمل آمده، سازمان‌های منابع طبیعی و محیط‌زیست برای استفاده از مالچ رسی به جمع‌بندی رسیده‌اند تا از روش‌های دیگری که با محیط‌زیست هم همسو و کارگشا باشد، استفاده کنند.» وی افزود: «این اتفاق تا حدودی رخ داده، ولی مهم آن است که زودتر عملیاتی شود. برای اجرایی شدن مالچ رسی یک کار علمی طولانی صورت گرفته و نتایج مثبتی هم گرفته شده که امیدوارم به مرحله اجرایی برسد.»
نجفی ادامه داد: «گروه محققان این مرکز در استان‌های مختلف پیگیر هستند تا این پروژه را در آنجا عملیاتی کنند و باتوجه به شرایط خاصی که کشور با آن روبه‌رو است امیدوارم از آن عبور کرده و به‌لحاظ تامین اعتبار پروژه مالچ رسی هم اجرایی شود.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) با اظهار امیدواری به اینکه شرایط برای اجرایی شدن آن بهتر شده باشد، گفت: «با زحمات رسانه‌ای که تاکنون در این‌باره شده امیدوارم شرایط ازسوی منابع طبیعی بهتر شود و بتوان کار را پیش برد، زیرا منابع طبیعی باید قانع شود که قصه مالچ رسی در سطح وسیع‌تری در کشور اجرایی شود و به‌صورت مالچ رسی عملیاتی درآید.» وی افزود: «امیدواریم همان‌طور که مالچ نفتی را سازمان‌های منابع طبیعی و محیط‌زیست قبول کردند، مالچ رسی را که هم از نظر علمی و هم در اجرا موفق بوده، به‌صورت مالچ رسی بشناسند و در پروژه‌ها به‌صورت مالچ رسی عملیاتی و اجرایی شود.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان ادامه داد: «معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری حمایت خوبی از این پروژه کردند و به‌نظرم سازمان محیط‌زیست و سازمان منابع طبیعی باید براساس داده‌های معاونت فناوری ریاست‌جمهوری که از این مالچ رسی دارد، آن را قبول و عملیاتی کند. اگر سازمان‌های منابع طبیعی و محیط‌زیست همراهی کنند، کار به‌صورت پروژه ملی در سطح کشور و در سطح وسیع‌تری در استان‌ها انجام خواهد شد.»
نجفی گفت: «درخواست می‌کنم داده‌های پروژه‌ای که معاونت علمی و فناوری در دست دارد، به‌صورت پروژه رسمی به محیط‌زیست و منابع طبیعی داده شود تا دیگر لازم نباشد فرآیند این دستاورد دوباره تکرار شود.»
* نویسنده: مریم حضرتی، روزنامه‌نگار