به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، از همان هفته‌های اولی که پای کرونا ویروس به ووهان چین باز شد تا امروز که نزدیک به چهار ماهی از جهانی شدنش می‌گذرد، همه کشورها کمر همت بسته‌اند تا بتوانند واکسن این ویروس چینی را پیدا کنند، واکسنی که به گفته بسیاری از متخصصان این حوزه حداقل تا یک سال‌ونیم دیگر دست بشر به آن خواهد رسید و این مهم یعنی قرار نیست به این زودی‌ها با واکسیناسیون جلوی این بیماری ایستاد، البته نباید فراموش کرد که رسیدن به واکسن نیازمند شناخت دقیق این ویروس است، کاری که تنها از دست ویروس‌شناسان و میکروب‌شناسان بر می‌آید و حالا میان کشورها جنگی پنهان برای رسیدن هرچه سریع‌تر به این واکسن در گرفته است، واکسنی که قطعا دست هر کشوری زودتر به آن برسد، می‌تواند سرنوشت کشورها در مبارزه با این ویروس را دچار دگرگونی کند. در این میان محققان کشورمان نیز کار روی روش‌های موثر برای درمان این بیماری و همچنین دستیابی به واکسن را شروع کرده‌اند و از آنجایی که محققان ایرانی این حوزه ید طولایی در ساخت واکسن‌های مختلف مانند آبله و... دارند، حتما می‌توانند در آینده به واکسن مختص این ویروس چشم‌بادامی نیز دست پیدا کنند. در اصل ایران در حوزه میکروب‌شناسی و ویروس‌شناسی از نظر علمی همتای کشورهای پیشرفته دنیا قرار دارد و به‌رغم وجود تحریم‌ها که قطعا از لحاظ زیرساختی باعث بروز مشکلاتی در کشور شده، اما اساتید و دانشمندان توانستند بخش اعظمی از نیازهای کشور را در حوزه شناخت ویروس‌ها و ساخت واکسن‌های مرتبط با آن مرتفع کنند؛ موضوعی که رئیس انجمن میکروب‌شناسی ایران نیز آن را تایید می‌کند.
واکسن‌سازی برای کشور رشته استراتژیک به‌حساب می‌آید
دکتر محمدمهدی فیض‌آبادی، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس انجمن میکروب‌شناسی ایران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره جایگاه ایران در رشته میکروب و ویروس‌شناسی گفت: «کشورمان در این حوزه از لحاظ آموزشی جایگاه بسیار خوبی دارد. ما هم در مقطع دکتری دانشجوی ویروس‌شناسی داریم و هم مراکز تحقیقاتی مشهوری را در حوزه ویروس‌شناسی داریم که سابقه بسیار طولانی هم دارند. به‌عنوان مثال موسسه تحقیقاتی رازی کشور سال‌های سال است که واکسن‌های زیادی را هم برای دام و طیور و هم برای انسان تولید می‌کند که واکسن فلج اطفال را می‌توانیم نمونه برجسته واکسن‌های تولید داخل بدانیم.»
او اظهار داشت: «محققان کشور توانستند با ساخت واکسن آبله و فلج اطفال در انستیتو پاستور و موسسه رازی این بیماری را در کشور ریشه‌کن کنند و قطعا این مهم به‌خاطر تلاش افرادی بوده که به‌خوبی ویروس‌ها را می‌شناختند و توانستند این دو ویروس را به‌درستی کشت دهند و از آن واکسن تهیه کنند. البته این مساله برای سال‌های دور است. محققان ما حتی در کشت سلولی نیز توانستند برخی از واکسن‌های ویروسی را تولید کنند، از این رو می‌توانم بگویم که کشور در منطقه دارای بهترین واکسن‌شناسان و واکسن‌سازان در زمینه بیماری‌های انسانی و دامی در حوزه بیماری‌های ویروسی است.»
شیوع ایپدمی باعث غافلگیری همه کشورها می‌شود
رئیس انجمن علمی میکروب‌شناسی ایران تصریح کرد: «ما در دام‌ها نیز بیماری‌های مختلفی مانند تب برفکی، نیوکاسل و برونشیت عفونی را با تولید واکسن در داخل کشور کنترل کرده‌ایم و پیشکسوتان این حوزه در کشور از گذشته‌های دور کار ساخت این واکسن‌ها را انجام می‌دادند و حتی در سطح جهان نیز جزء افراد شناخته‌شده به‌شمار می‌رفتند. اگر واحدهای ما در حوزه ساخت واکسن ضعیف بودند قطعا ما مشکلات زیادی را هم در بهداشت انسانی و هم حیوانی داشتیم.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان اینکه ایران در حوزه ساخت واکسن سابقه طولانی دارد، بیان داشت: «تجارب گذشته همچنان کارآیی دارد و موسسه تحقیقاتی واکسن‌سازی کشور در ساخت فرآورده‌های مربوط به واکسن، آنتی‌ژن و آنتی‌بادی در دنیا شهره است؛ اما نباید فراموش کرد زمانی که اپیدمی در دنیا ایجاد شود، همه را غافلگیر می‌کند و حتی ما که پیش‌تر متوجه اتفاقات رخ داده در کشور چین شدیم اما به دلیل ماهیت ویروس و نحوه انتشار آن و مساله مهم‌تر انتشار اطلاعات خام اولیه درباره این ویروس و اتکا به آن باعث شد تا بسیاری از کشورها در مواجهه با کرونا ویروس غافلگیر شوند.»
فیض‌آبادی ادامه داد: «اطلاع دارم که ده‌ها طرح در سطح بالینی در زمینه تحقیقات مربوط به کرونا ویروس توسط پزشکان و کادر درمانی در حوزه بالینی اختصاص پیدا کرده و در حوزه تحقیقات پایه نیز محققان کشور توانستند کیت‌های تشخیصی را چه در شرکت‌های دانش‌بنیان و چه در دانشگاه‌ها بسازند که برخی از این کیت‌ها حتی از نمونه‌های خارجی نیز بهتر عمل کرده‌اند. قطعا این حرکت هم در حوزه مسائل پایه‌ای ویروس‌شناسی و ژنتیکی ویروس برای طراحی روش‌های مولکول بیولوژی تشخیصی کاربرد داشته و هم محققان کشور توانستند کیت‌های تشخیصی را براساس سرولوژی بسازند که موفقیت‌های خوبی را نیز کسب کرده است.»
او گفت: «محققان کشور توانستند با استفاده از پلاسمای بیماران بهبودیافته از کرونا در مواردی به‌طور کامل بیماری کرونا را درمان کنند و باید بگویم که سطح دانش کشور در این ابعاد بسیار خوب است و ما در دانشگاه‌ها توانسته‌ایم نیروهایی را تربیت کنیم که به‌موقع بتوانند در استان‌ها آزمایشگاه‌های تشخیصی پیشرفته را راه‌اندازی کرده و جواب آزمایشات را به‌سرعت در اختیار پزشکان قرار دهند.»
رئیس انجمن علمی میکروب‌شناسی ایران با تاکید بر اینکه واکسن‌سازی رشته استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود، اظهار داشت: «این رشته با امنیت زیستی در ارتباط است و به همین دلیل فعالان این حوزه برای تداوم سلامتی کشور از سال‌های دور دست به ساخت واکسن‌های مختلف زده‌اند و خوشبختانه در این حوزه موفقیت‌های بسیار خوبی داشته‌ایم و حتی از سطح بالایی از خودکفایی برخوردار هستیم، اما از آنجایی که ویروس‌ها به‌طور مرتب در حال جهش و تغییر هستند، گاها ممکن است متناسب با بیماری‌های جدید ویروسی نیاز به واردات واکسن هم داشته باشیم که این مهم را درخصوص بیماری آنفلوآنزا شاهد هستیم اما عمده واکسن‌های مورد نیاز را در داخل کشور تولید می‌کنیم.»
مقالات ویروس‌شناسی از لحاظ کیفی در جایگاه خوبی قرار دارد
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره تعداد کمی مقالات در حوزه ویروس‌شناسی گفت: «این حوزه در مجموعه میکروبیولوژی تعریف می‌شود ولی تعداد مقالات منتشرشده در حوزه باکتری‌شناسی بسیار بیشتر از ویروس‌شناسی بوده و دلیلش هم آن است که باکتری‌شناسی در مقایسه با ویروس‌شناسی به دستگاه‌های گران‌قیمت و فوق‌پیشرفته همچون اولترا سانریبوژ کمتر نیاز دارد اما برای ویروس‌شناسی باید این دستگاه‌ها وجود داشته باشد که تنها در اختیار مراکز خاصی در کشور است، لذا مقالات ویروس‌شناسی در مراکزی که پیشرفته هستند به لحاظ کمی و کیفی خوب است.»
او با تاکید بر اینکه درباره بیماری کرونا تا امروز مقالاتی منتشر شده است، اظهار داشت: «ما در آخرین شماره مجله میکروب‌شناسی ایران چهار مقاله در ارتباط با این بیماری منتشر کرده‌ایم و حتی در شماره قبل نیز مقالاتی را درباره کرونای غیر از کووید- 19 منتشر کرده‌ایم.»
فیض‌آبادی بیان داشت: «امروزه دانش ویروس‌شناسی در کشور از همه فناوری‌هایی که در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد برای امر تحقیقات و تشخیص استفاده می‌شود، بنابراین کارها از لحاظ کیفی در سطح بسیار بالایی قرار دارد. از سوی دیگر همکارانی که مقالاتی را نگاشته‌اند، به‌خوبی توانسته‌اند آنها را منتشر کنند.»
تعداد کم مقالات ویروس‌شناسی به روایت گنج
هرچند ایران ازلحاظ ساخت واکسن در جایگاه قابل‌قبول منطقه‌ای و جهانی قرار دارد، اما با نگاهی به پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) به آمار عجیب‌وغریب تعداد مقالات منتشرشده در حوزه ویروس‌شناسی می‌رسیم؛ مقالاتی که در سال‌های 92 و 97 با انتشار سالانه 12 مقاله در بالاترین حد قرار داشتند و در سال‌های 70 تا 76 تنها پنج مقاله دراین‌باره منتشر شده است، البته رئیس انجمن علمی میکروب‌شناسی ایران در گفت‌وگویش چرایی تعداد نسبتا پایین مقالات منتشرشده در این حوزه را توضیح داده است، اما با نگاهی به نمودارهای منتشرشده توسط پایگاه گنج با فرازوفرودهای شدید این رشته در حوزه انتشار مقالات در دهه 90 روبه‌رو می‌شویم تا جایی که سال گذشته تنها سه مقاله با این موضوع منتشر شده است، البته نباید این مساله را نیز نادیده گرفت که اولین مقاله منتشرشده با این موضوع در سال 66 بوده اما تنها سه‌سال بعد و در سال 69 با توجه به شرایط آن برهه کشور دو مقاله در این حوزه منتشر شده و در سال‌های 94 و 95 نیز با انتشار سالانه 11 مقاله در وضعیت نسبتا خوبی نسبت به دیگر سال‌ها قرار داشته است. با این حال کشور در حالی دهه 80 را با انتشار 6 مقاله در آخرین سال از این دهه پشت‌سر گذاشت که حالت نزولی در ابتدای دهه به خود گرفت؛ چراکه در اولین سال از این دهه تنها پنج مقاله منتشر شده بود.
بار اصلی تولید مقالات ویروس‌شناسی بر دوش دانشجویان کارشناسی‌ارشد
نحوه توزیع بار نگارش مقالات میان دانشجویان هم از دیگر نکات جالبی است که با نگاهی به نمودار مربوط به مقاطع تحصیلی مشارکت‌کننده در تولید همین میزان نسبتا اندک از مقالات ویروس‌شناسی می‌توان به آن رسید، به‌طوری که بیشترین بار این حوزه بر دوش دانشجویان کارشناسی‌ارشد بوده که درمجموع 73 مقاله منتشر کرده‌اند و کمترین بار نیز متوجه دانشجویان دکتری حرفه‌ای (عمومی) با 6 مقاله بوده است. با این حال سهم دانشگاه تربیت‌مدرس و علوم‌وفنون دریایی خرمشهر در حوزه انتشارات مقالات مربوط به ویروس‌شناسی به‌مراتب بیشتر از دیگر مراکز آموزشی کشور بوده است. ازسوی دیگر بیشترین مقالات در حوزه آسیب‌شناسی بوده و بحث ابتلا در رده چهارم قرار دارد.
از طرف دیگر دانشجویان رشته‌های دامپزشکی، زیست‌شناسی، کشاورزی، عمومی و میان‌رشته‌ای، زیست‌شناسی سلولی و علوم گیاهی به‌تربیت دارای بیشترین و کمترین میزان مقاله منتشرشده در حوزه ویروس‌شناسی هستند. البته طبیعی است که به‌خاطر وجود بیماری‌های مشترک بین انسان و دام باید تحقیقات زیادی روی بیماری‌های ویروسی مرتبط با دام صورت بگیرد که براساس نمودارها دانشجویان دامپزشکی به‌خوبی از پس این مساله برآمده‌اند.
مقالات ویروس‌شناسی، کم اما کاربردی
هرچند شاید تعداد مقالات منتشرشده در این حوزه ازلحاظ کمی جایگاه نسبتا خوبی را نداشته باشد، اما قطعا با توجه به پیشرفت‌های صورت‌گرفته در ساخت واکسن و همچنین درمان بیماری‌های مختلف که مستلزم شناخت همه‌جانبه ویروس‌ها است، می‌توان گفت همین میزان کم مقالات به مرحله کاربردی رسیده و بسیاری از تئوری‌های موجود در این حوزه به‌مرحله عملیاتی رسیده و باعث قرار گرفتن کشور در جایگاه فعلی شده است و قطعا نمی‌توان قدرت ویروس‌شناسان و واکسن‌سازان کشور را د ر جایگاه درمانی کشور نادیده گرفت؛ جایگاهی که امروزه با رسیدن به روش پلاسمادرمانی برای بهبود بیماران مبتلا به کرونا، بیش از پیش خودنمایی می‌کند.
فعالیت محققان کشور از سال 1300روی ویروس‌های آبله و هپاتیت
ر این میان شاید بد نباشد به‌سراغ تعداد مقالات منتشرشده در ارتباط با بیماری‌هایی مانند آبله و هپاتیت هم برویم؛ هرچند بیماری آبله را می‌توان به‌طور کامل ریشه‌کن‌شده دانست، اما هنوز مقالات زیادی درباره آن منتشر می‌شود به‌طوری که اولین مقاله دراین‌باره مربوط به سال 1300 است و از آن زمان تاکنون 108 بار این موضوع منتشرشده؛ البته در سال‌های 95 و 96 درمجموع 10 مقاله در ارتباط با آبله منتشر شده بود که این سال‌ها بالاترین آمار را طی 9 دهه گذشته به‌خود اختصاص داده که دانشگاه تهران و فردوسی مشهد نیز جزء پیشروهای مطالعه در این زمینه به‌شمار می‌روند. البته بیماری هپاتیت به‌مراتب بیشتر از آبله مورد توجه ویروس‌شناسان قرار گرفته تا جایی که از سال 1300 تا امروز 765 مقاله دراین‌باره منتشرشده که کمترین آن مربوط به سال‌های 1326 تا 1337 بوده که در این بازه زمانی به‌طور سالانه یک یا دو مقاله منتشرشده و بیشترین آمار نیز مربوط به سال‌های 93 تا 96 است که به‌طور متوسط بیشتر از 30 مقاله در هر سال منتشر شده است.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار