به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بازوان اجرایی انجام پروژه‌های پژوهشی در دانشگاه هستند و طبیعتاً از جایگاه ویژه‌ای در جریان فعالیت‌های پژوهشی مراکز آموزش عالی برخوردارند به‌طوری‌که تغییر ریل تحقیقات دانشگاهی و حرکت هدفمند درجهت تحقق دانشگاه حل‌مساله، راهی جز توجه هرچه بیشتر به آزمایشگاه‌ها را پیش‌پای مدیران مراکز علمی نمی‌گذارد. اتفاقی که در دوران جدید دانشگاه آزاد، با انجام تغییرات مختلف در سطوح مختلف به‌وضوح قابل مشاهده است، تغییراتی که مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاه پرتعداد و توانمند دانشگاه آزاد اسلامی را در اقصی‌نقاط کشور، از حاشیه به متن حرکت اصلی دانشگاه آورده است. نتیجه بخش بودن تغییر نگاه به حوزه آزمایشگاهی که درقالب بخشنامه‌های مختلفی تاکنون به واحدهای دانشگاهی ابلاغ شده، نیازمند تغییرات ساختاری هم هست. یکی از بخش‌های فعال حوزه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد که موضوع و بهانه اصلی گفت‌وگوی امروز «فرهیختگان» با عبدالله محمدی، مدیرکل پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی هم هست، سامانه ساها یا همان سامانه آزمایشگاه‌های همکار آزاد است که این روزها مقدمات راه‌اندازی و بهره‌برداری از فاز دوم آن درحال پیگیری است. شبکه واحدی که ۱۱ هزار آزمایشگاه و کارگاه مجزای متعلق به دانشگاه‌های آزاد اسلامی در سراسر کشور را به‌هم متصل کرده و حالا در فاز دوم به‌سوی کاربردی شدن و ارائه هرچه بیشتر خدمات به پژوهشگران، محققان و شرکت‌های دانش‌بنیان گام برمی‌دارد. ویژگی‌های فاز دوم سامانه ساها و همچنین آخرین تحولات حوزه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد در حوزه استانداردسازی آزمایشگاه‌ها ازجمله محورهایی است که در گفت‌وگو با مدیرکل پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد به آن پرداختیم و در ادامه می‌خوانید.
فعالیت سامانه ساها از چه زمان در دانشگاه آزاد آغاز شد و چگونه تداوم یافت؟
فعالیت سامانه ساها از سال 94 آغاز شد و تعریف فرآیندها، ورود اطلاعات و تعریف سطوح دسترسی در آن زمان اتفاق افتاد. سامانه آزمایشگاه‌های همکار آزاد(ساها)، درواقع طی چندسال گذشته سامانه مدیریت و ارائه خدمات آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه آزاد اسلامی بوده است. در این سامانه فهرستی از تجهیزات آزمایشگاهی توسط واحدهای دانشگاهی وارد شده و این واحدها برحسب میزان توانمندی‌ای که داشتند در سامانه معرفی شده بودند. در ابتدای کار به‌منظور تجمیع توانمندی‌های آزمایشگاهی و کارگاهی و احصای آمار دقیق تعداد تجهیزات، به واحدهای دانشگاهی دسترسی ثبت اطلاعات تجهیزات آزمایشگاهی و کارگاهی در سامانه داده شد و درنتیجه آن 140 هزار داده ثبت گردید. حسن این کار کسب اطلاعات ذی‌قیمتی بود که مبنای تصمیم‌گیری‌های آتی شد، اما عیب آن عدم‌یکنواختی در ثبت داده‌ها بود که جست‌وجو در بین داده‌ها را مشکل می‌کرد. یکی از علت‌های اصلی شروع فاز دوم ساها، رفع مشکلات فاز اول بود.
ضرورت راه‌اندازی فاز جدید در سامانه ساها چگونه احساس شد؟
همان‌طورکه عرض کردم فاز اول سامانه باوجود مزیت‌های فراوانی که داشت از نقاط ضعف و کمبودهایی رنج می‌برد. رفع این ضعف‌ها در کنار تغییر رویکرد دانشگاه به‌سمت بهره‌برداری مناسب از امکانات آزمایشگاهی و متعاقب آن درآمدزایی از این امکانات که صدور بخشنامه‌هایی مانند طرح تعاون تجهیزات و بخشنامه مراکز خدمات آزمایشگاهی و تحقیقاتی، آیین‌نامه برگزاری دوره‌های تخصصی آزمایشگاهی و کارگاهی و غیره، نمونه‌هایی از این تغییر رویکرد است که باعث شد ضرورت راه‌اندازی فاز جدید سامانه احساس شود. آن‌چه مسلم است مدیریت صحیح شبکه آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه آزاد اسلامی به‌دلیل گستردگی و وسعت بالا که شامل بیش از 11 هزار آزمایشگاه و کارگاه است بدون داشتن سامانه قوی غیرممکن است. با تکمیل این سامانه نه‌تنها امکان مدیریت و نظارت بر این شبکه فراهم خواهد شد، بلکه امکان اتصال به شبکه‌های آزمایشگاهی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری و همچنین شبکه آزمایشگاهی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فراهم خواهد شد که نتیجه آن فراخ شدن عرصه رقابت برای آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاه آزاد اسلامی و بهره‌برداری از مشتریان ملی خواهد بود.
در فاز اول صرفاً تجهیزات در سامانه ثبت شده بودند؟
خیر، ما در فاز نخست خدمات آزمایشگاهی را هم داشتیم اما در اصل شکل سامانه بیشتر حالت اطلاع‌رسانی داشت به این صورت که متقاضیان به سامانه مراجعه کرده و پس از استخراج اطلاعات مورد نظر، خدمت لازم را از آزمایشگاه مربوطه دریافت می‌کردند اما کم‌وکیف این خدمت در سامانه ثبت نمی‌شد و درنتیجه امکان رصد میزان خدمات در سطح ستادی فراهم نبود و طبیعتا برنامه‌ریزی‌ها را با مشکل مواجه می‌کرد.
در فاز دوم سامانه چه امکاناتی درنظر گرفته شده است؟
ایجاد ماژول مدیریت کاتالوگ تجهیزات و امکان ویرایش آن، تغییر نحوه ثبت اطلاعات از تایپ داده به انتخاب آن، حذف رکوردهای تکراری از این موارد است. برنامه‌ریزی به این شکل صورت گرفته که فهرست کامل تجهیزات را در اختیار واحدها قرار داده و بعد از آن خود واحدها دارا بودن یا نبودن دستگاه‌ها را معین خواهند کرد. بنابراین به‌دلیل اینکه هریک از دستگاه‌ها با یک نام و کد واحد در کل کشور شناخته می‌شود، فرایند جست‌وجوی تجهیزات و خدمات تسهیل خواهد شد. ماژول دیگری برای تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی پیش‌بینی شده است. داشتن اطلاعات اینگونه تجهیزات در برنامه‌ریزی شبکه آزمایشگاهی حائز اهمیت است چراکه یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی یک آزمایشگاه میزان درآمد آن نسبت به قیمت تجهیزات با فناوری بالا است. حدود 400 دستگاه که جزو تجهیزات با فناوری بالا به‌شمار می‌روند شناسایی و توسط کارگروه‌های ستاد، غربال شده است. ویرایش ماژول خدمات آزمایشگاهی منطبق با بخشنامه‌های موجود هم بخش دیگری از این تغییرات است. ضرورت تکمیل وب سرویس درگاه پرداخت اینترنتی با توجه به لزوم امکان رقابت با موسسات خصوصی هم به‌شدت احساس می‌شد. چراکه در این موسسات ضوابط اداری مالی به‌صورت حداقلی است. با پیش‌بینی این امکان می‌توان هم به‌صورت منسجم و کلاسه‌بندی شده، ارائه خدمات را رصد کنیم و هم درآمد واقعی که از سامانه ساها حاصل می‌شود را بتوانیم در گزارش‌های دوره‌ای و سالیانه به‌صورت شفاف داشته باشیم. ماژول مدیریت تخفیف‌ها یکی دیگر از ماژول‌های پیش‌بینی شده در سامانه است. بحث بازاریابی نیز یکی از نکات و مباحث مهمی است که در بخشنامه جدید هم دیده شده و بخشنامه مجزایی هم در مورد آن ابلاغ شده است. درواقع یک ساب سیستم شبکه بازاریابی در سامانه دیده شده که به ما امکان ایجاد باشگاه مشتریان، تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی، ارتباط با مشتریان و اعمال تخفیف‌های خاص برای مشتری‌های دائم و مکرر را به ما می‌دهد. یک ماژول اختصاصی برای طرح تعاون تجهیزاتی درنظر گرفته شده است؛ طرحی که امکان انتقال تجهیزات آزمایشگاهی مازاد یا بلااستفاده را به واحد و استانی که بتواند از آن به‌صورت بهینه استفاده کند را می‌دهد. البته این انتقال به‌منزله از دست دادن دستگاهی در واحد مبدا نیست. این واحد می‌تواند در قبال انتقال دستگاه پول دریافت کند یا در درآمد ناشی از آن دستگاه شریک شود. این طرح در آغاز راه خود است و بسیار خوش‌بین هستم که بتواند منشأ خیر برای واحدهای دانشگاه شود. درواقع سامانه ساها، بازوی عملیاتی اجرای طرح تعاون تجهیزات آزمایشگاهی و همچنین مواد شیمیایی خواهد شد.
در مورد آزمایشگاه‌های ساتا هم توضیح دهید. چه تفاوتی میان ساها و ساتا وجود دارد؟
اگر ما بخواهیم آزمایشگاه‌های دانشگاه را طبقه‌بندی کنیم در سه گروه می‌توان این کار را انجام داد؛ آزمایشگاه‌های صرفا آموزشی، آزمایشگاهی آموزشی-تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی. بدیهی است با توجه به‌سیاست‌های حوزه پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی توجه ویژه به آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و بهره‌گیری از آنها از اهمیت بالایی برخوردار است و اصطلاح ساتا، سامانه آزمایشگاه‌های تحقیقاتی دانشگاه آزاد از همین جا نشأت گرفته است. این آزمایشگاه‌ها بار اصلی ارائه خدمات آزمایشگاهی را به دانشجویان و متقاضیان خارج از دانشگاه به‌دوش خواهند کشید. طبیعتا اختیاراتی که به این آزمایشگاه‌ها داده خواهد شد ویژه‌تر خواهد بود. آزمایشگاه‌های استاندارد و همکار استاندارد و همکار سازمان غذا و دارو، گمرک، وزارت نیرو و... نمونه‌هایی از این آزمایشگاه‌ها هستند. در سطح دانشگاه ترجیح ما این هست که بتوانیم از دو قابلیت پژوهشی و آموزشی آزمایشگاه‌ها بهره‌مند شویم و صرفاً فعالیت آزمایشگاه‌ها در پژوهش خلاصه نشود. ولی آزمایشگاههایی که بتوانند یک‌سری شرایط را در چارت سازمانی، امکانات و فضای آزمایشگاهی داشته باشند، به‌عنوان آزمایشگاه ساتا شناخته می‌شوند. تفاوت اصلی آنها در نوع اداره و سطح امکانات آنهاست، این آزمایشگاه‌ها ویژه فعالیت‌های تحقیقاتی هستند و آموزش‌محور نیستند. آزمایشگاه‌های ساها، آزمایشگاه‌های آموزشی و ارائه‌کننده خدمات هستند درحالی‌که توان آزمایشگاه‌های ساتا صرف مباحث پژوهشی شده و طبیعتاً انتظار بیشتری هم در درآمدزایی از آنها وجود دارد. البته در ساها هم بحث درآمد بی‌اهمیت نیست اما به اندازه ساتا پررنگ نیست. نحوه صدور مجوز ساتا هم به این صورت است که واحدهای دانشگاهی برنامه کسب‌وکار آزمایشگاه را به‌همراه مدارک و مستندات به پژوهشگاه ارسال می‌کند و پس از بررسی مجوز ساتا صادر می‌شود.
این بحث به‌منزله ایجاد و راه‌اندازی آزمایشگاه‌های جدید است؟
همان‌طورکه می‌دانید و محققان منصف اذعان دارند امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه آزاد اسلامی مثال‌زدنی است. بهره‌گیری از این امکانات نیازمند تدوین یک برنامه منسجم و به‌نوعی بازآرایی است. درحقیقت هدف اصلی ایجاد آزمایشگاه‌های ساتا، بازآرایی و تجمیع امکانات موجود دانشگاه است. بدیهی است در این راستا اگر نیاز به فضا یا امکانات جدیدی باشد مطابق با برنامه کسب‌وکار تهیه خواهد شد. توجه ویژه ما هم برای اخذ استاندارد 17025 در آزمایشگاه‌های ساتا خواهد بود.
به استانداردسازی آزمایشگاه‌ها اشاره کردید، وضعیت مراکز آزمایشگاهی دانشگاه از این حیث چگونه است؟
در گذشته بیش از 30 واحد دانشگاه آزاد اسلامی اقداماتی را درخصوص اخذ مجوز همکار استاندارد انجام داده و موفق به اخذ این مجوز و همکاری با سازمان استاندارد شده‌اند. اما با توجه به آیین‌نامه‌های جدید سازمان استاندارد امکان ادامه کار برای آزمایشگاه‌های همکار در سال‌های آتی وجود نخواهد داشت و صرفاً آزمایشگاههایی توان فعالیت خواهند داشت که مجوز استاندارد 17025 را اخذ کرده باشند. بنابراین در سال 99 به استان‌ها ابلاغ شده است که در این راستا حرکت کنند. ستاد هم در بحث استانداردسازی آزمایشگاه‌ها فعالیت خود را مضاعف خواهد کرد. البته هدف اصلی از استانداردسازی صرفا داشتن آزمایشگاه استاندارد نیست و طبیعتا انجام تحقیقات هدفمند و مساله‌محور و بهره‌برداری و درآمدزایی از آزمایشگاه مدنظر است.
آیا تاکنون واحدهای دانشگاهی موفق به کسب این استاندارد شده‌اند؟
همان‌طورکه عرض کردم بیش از 30 واحد دانشگاهی مجوز همکار استاندارد و سایر سازمان‌ها را دارند، ولی روند کسب استاندارد 17025، گاهی یک فرایند چندساله است. تعداد دانشگاه‌هایی که در کل کشور چنین استانداردی را کسب کردند، زیاد نیست. آزمایشگاه مستقلی که این استاندارد را تاکنون کسب کرده باشد، به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسد. یک شرکت خصوصی که در همکاری با واحد اصفهان مشغول است، این استاندارد را دارد که به‌صورت مشارکتی پیش می‌روند. با نگاهی که مجموعه مدیریتی دانشگاه نسبت به مراکز آزمایشگاه‌ها دارند، امیدوارم بتوانیم امسال در هر استان یک آزمایشگاه استاندارد 17025 داشته باشیم.
به بحث ساها برگردیم، فاز دوم ساها چه زمانی آماده استفاده و بهره‌برداری می‌شود؟
تلاش می‌کنیم ظرف چند ماه آینده فاز دوم ساها را آماده بهره‌برداری کنیم. بحث شیوع کرونا تاحدودی بر سرعت کار تاثیرگذار بوده است، اما با این وجود به‌نظر می‌رسد فاز دوم سامانه ساها تا پایان تابستان به بهره‌برداری برسد و سامانه ساها که تاکنون جنبه اطلاع‌رسانی داشته و به‌صورت گنجینه اطلاعاتی استفاده می‌شده، به یک سامانه کاربردی خدمات‌رسان تبدیل شود و با یک نگاه ویژه‌تر، امکان ارتباط مراکز و بخش‌های مختلف را با آزمایشگاه‌های دانشگاه آزاد فراهم کند و شبکه آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه آزاد اسلامی به‌معنی واقعی شکل گیرد.
نگاه جدید دانشگاه آزاد به مراکز آزمایشگاهی چه تاثیری در فعالیت‌های پژوهشی خواهد داشت؟
طبیعی است در هر سازمانی مسئولان امر به هر موضوعی اهمیت بدهند شاهد پیشرفت و تعالی آن موضوع خواهیم بود. در سطح دانشگاه آزاد اسلامی هم با توجه به‌نگاه ویژه مسئولان آن در حوزه‌های مختلف در سطح ریاست محترم دانشگاه، معاونت محترم دانشگاه و ریاست پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی به امر پژوهش، مطمئنا شاهد پیشرفت‌های چشمگیر در این حوزه خواهیم بود. راه‌اندازی مراکز خدمات آزمایشگاهی و تحقیقاتی در استان‌ها نمونه بسیار مهم این مساله است. با وجود اینکه کمتر از یک‌سال از عمر این مراکز می‌گذرد ولی شاهد خدمات شایانی در این حوزه هستیم. مثال کاملا مشخص آن فعالیت‌هایی است که مراکز خدمات استان‌ها در راستای مبارزه با بیماری کرونا انجام داده‌اند که گزارشات آن ارائه شده و خواهد شد. در کل ما دنبال ایجاد بسترهای لازم برای انجام پژوهش‌های کاربردی هستیم و تلاش خواهیم کرد با در اختیار گذاشتن این زیرساخت‌ها برای بهره‌برداری صنایع سهمی در فرایند جهش‌تولید داشته باشیم.
* نویسنده: ابوالفضل مظاهری، روزنامه‌نگار