به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، برای سعودی‌ها که در غرب آسیا، بذر تروریسم سلفی‌گری وهابی را با عملیات انتحاری کاشتند، آنچنان سخت نیست در سایر حوزه‌ها نیز سلفی‌گری انتحاری را به نمایش بگذارند. تصمیم اسفندماه ریاض برای افزایش میلیونی تولید نفت، چیزی کمتر از یک انتحار نبود. اکنون با کاهش بیش‌ازحد تصور قیمت نفت که همچنان نیز ادامه دارد، سعودی‌ها متوجه انتحارشان در بازار انرژی شدند و بر همین اساس چند روز زودتر از زمان رسمی اجرای توافق کاهش تولید اوپک‌پلاس در اول ماه مه، تولید نفت خود را کاهش دادند. اعلام کاهش تولید نفت البته تاثیری در بازارهای انرژی نگذاشت و روند کاهش قیمت نفت همچنان ادامه پیدا کرد. روز گذشته قیمت نفت خام وست‌تگزاس اینترمدیت با ۱۳و ۲۲صدم درصد کاهش به ۱۱ دلار و ۱۲ سنت رسید و قیمت نفت خام برنت دریای شمال نیز با چهار و شش‌دهم درصد کاهش به ۱۹ دلار و هفت سنت رسید.
این وضعیت نشان می‌دهد اوضاع از دست سعودی‌ها به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت سنتی در جهان، خارج شده است. آنها با یک تصمیم اشتباه و بدون محاسبه عواقب اقدام‌شان و حتی بدون توجه به اوضاع جهانی، در واکنش به مخالفت روس‌ها با کاهش تولید نفت خام، اعلام کردند تولید نفت خود را از ماه آوریل از 9میلیون و700هزار به 12میلیون و 300هزار بشکه در روز می‌رسانند. آنها حتی حاضر شدند نفت را با تخفیف به مشتریان بفروشند تا علاوه‌بر اینکه بازار انرژی را از دست ندهند، در یک دوئل نفتی، روس‌ها را ناچار به تغییرموضع کنند. روس‌ها اما حاضر به همراهی نشدند تا از قیمت نفت پله‌پله کاسته شد. روند کاهش قیمت نفت خام در بازارها در هفتم مارس (17 اسفند)، با تخفیف‌های بی‌سابقه سعودی‌ها به خریداران آسیایی، اروپایی و آمریکایی آغاز شد. این اتفاقات زمانی رخ داد که کشورها درحال آماده شدن برای ورود به قرنطینه کامل بودند و فهم این مساله که اقتصاد جهانی با وقفه همراه خواهد شد، خیلی سخت نبود. به همین دلیل هم خبرگزاری آلمان با انتشار گزارشی این اقدام عربستان را تیراندازی به خود و سایر متحدان نفتی‌اش توصیف کرد و نسبت به پیامدهای آن هشدار داد.
القدس‌العربی در تحلیلی، نوشته که جنگ نفتی ریاض با مسکو با تحریک واشنگتن آغاز شد و این کشور در ابتدا از سقوط قیمت نفت بسیار خرسند بود و با استفاده از این فرصت، ذخایر استراتژیک خود را مملو از نفت کرد. اوضاع اما خیلی زود تغییر کرد؛ چراکه اپیدمی ویروس کرونا نیاز به انرژی را در بازارهای جهانی به‌شدت کاهش داده بود و از سوی دیگر عرضه نیز افزایش چشمگیری داشت. مجموع این دو موجب سقوط قیمت نفت تا جایی شد که آمریکا به ریاض برای پایان دادن به این جنگ هشدار داد.
القدس‌العربی می‌نویسد: «مقام‌های عربستان معتقد بودند می‌توانند سقوط قیمت‌ها را مهار کنند. یک هفته پس از آنکه عربستان سعودی جنگ نفتی خود را اعلام کرد و قیمت‌های خود را برای انتقام از روسیه کاهش داد، امین‌الناصر مدیرعامل شرکت آرامکو گفت که به‌طور کل، آرامکو می‌تواند با قیمت بسیار پایین سازگاری داشته و مدت‌زمان طولانی آن را تحمل کند. خالد الدباغ، مدیر مالی شرکت آرامکو نیز گفت که این شرکت با قیمت ۳۰دلار در هر بشکه بسیار راضی است و ما می‌توانیم تعهدات خود را در رابطه با توزیع‌ها عملی کنیم. این رویاها خیلی زود از بین رفت و شرکت آرامکوی سعودی به‌دنبال وام ۱۰میلیارد دلاری برای تامین اعتبار خرید سهام شرکت صنعتی «سابک» برآمد. به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل این سیاست سعودی، تخیل‌پردازی خطرناکی بود که نتایج منفی زودهنگامی را رقم زد. اگرچه اوپک و کشورهای هم‌پیمان آن، یکشنبه ۲۴ فروردین، اعلام کردند که تولید روزانه نفت خود را 10میلیون بشکه کاهش می‌دهند اما کاهش 20 میلیونی نیاز به نفت خام در بازارهای جهانی، هر روز این طلای سیاه را بی‌ارزش‌تر از روز قبل می‌کند. کارشناسان مسائل مربوط به بازارهای جهانی نفت‌خام از کاهش ۳۰ تا ۳۵ درصدی تقاضا برای نفت خام گزارش داده‌اند. به این ترتیب، میزان تقاضا برای نفت خام در حال حاضر حدود ۷۰میلیون بشکه در روز است. متوسط تقاضا برای نفت خام در سال ۲۰۱۹ روزانه یکصدمیلیون بشکه بوده است.»
بازار از کجا به کجا؟
اگر در ابتدای سال جاری میلادی یا حتی همین چند هفته پیش تحلیلگری از نفت با قیمت 10 دلار سخن می‌گفت، سایر تحلیلگران بازار انرژی یا او را دیوانه می‌خواندند یا یک متوهم. ولی نفت نه‌تنها از این عدد کمتر که به صفر و منفی صفر هم رسید تا قیمت نفت آمریکا برای تحویل در ماه آینده تا منفی ۳۷ دلار پیش برود. اوایل سال 2020، قیمت هر بشکه نفت خام سبک تگزاس بیش از ۶۰ دلار بود، حالا اما این قیمت به رقم بی‌سابقه ۱۱ دلار و ۱۲ سنت رسیده است. این کاهش قیمت نفت، حتی با توافق اوپک و سایر کشورهای تولیدکننده نفت هم متوقف نشده است؛ چراکه ذخایر نفتی کشورها اشباع شده و خبرها از حرکت کشتی‌هایی با حدود ۴۰میلیون بشکه نفت عربستان سعودی به سمت آمریکا حکایت دارد. مقام‌های آمریکایی در اظهارنظرهایی حتی گفته‌اند که امکان دارد واشنگتن محموله‌های نفت خام عربستان را متوقف یا روی این محموله‌ها عوارض گمرکی وضع کند. هفته گذشته هم دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا گفت که این موضوع را بررسی خواهد کرد.
براساس آمارها، درحال حاضر ۱۶۰میلیون بشکه نفت در جهان روی نفتکش‌ها انبار شده و عملا امکان انبار کردن نفت روی نفتکش‌های خالی نیز وجود ندارد. علاوه‌بر آن، نزدیک ۶۰ میلیون بشکه محصولات نفتی بی‌مشتری در جهان نیز در نفتکش‌ها انبار شده است. مجموع این شرایط حداقل در کوتاه‌مدت هیچ افق روشنی پیش‌روی تولیدکنندگان انرژی قرار نمی‌دهد.
ریاض و هزینه‌زایی برای اعراب
عربستان سعودی در چند سال گذشته و با روی‌کار آمدن ملک‌سلمان و به‌ویژه پس از قدرت گرفتن ولیعهد جوان و بی‌تجربه‌اش محمد بن‌سلمان، رفته‌رفته جایگاه رهبری کشورهای عربی را از دست داده است. درحال‌حاضر از شورای همکاری خلیج‌فارس جز یک اسم، چیزی باقی نمانده و حداقل یک انشقاق اساسی در آن ایجاد شده است. یکی از نگرانی‌های این کشورها اقدامات غیرعاقلانه ریاض در مواجهه با تحولات بین‌المللی و هزینه‌زایی آن برای سایر اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس است. جنگ نفتی با مسکو، یکی از این هزینه‌زایی‌ها برای اعراب حاشیه خلیج‌فارس بوده است.
آن‌طور که رویترز گزارش داده، یک گروه مالی ژاپنی باتوجه به کاهش قیمت نفت در پی جنگ نفتی و اپیدمی کرونا، پیش‌بینی کرده که 6کشور عضو شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با کاهش تولید ناخالص ملی به‌شکل کلی به‌میزان 3.7 درصد در مقایسه با پیش‌بینی سابق مبنی‌بر رشد 9/2درصدی، رکود بزرگی را شاهد باشند. گروه مالی «میتسوبیشی یو اف‌جی» در یادداشتی پژوهشی تاکید کرد که پیش‌بینی جدید کاهش تولید نفت، تاثیر ویروس کرونا بر اقتصاد کشورهای غیرنفتی منطقه و نیز مشوق‌هایی که حکومت‌های شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس ارائه کرده‌اند را مدنظر قرار داده است. این گروه بر این باور است که کاهش بهای نفت برای 6کشور عضو شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس (عربستان، کویت، امارات، قطر، بحرین و عمان) نزدیک به 72میلیارد دلار هزینه درپی دارد. گروه مالی ژاپنی تاکید کرد که کشورهای منطقه شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در سایه شوک کرونا و فروپاشی بهای نفت با مشکلات زیادی مواجه خواهند شد.
پالایشگاه‌های هند، نفت سعودی نمی‌خرند
با وضع موجود که بخش اعظم آن ناشی‌از ماجراجویی‌های سعودی‌هاست، بازرگانان و مشاوران نفتی هشدار داده‌اند تعطیلی پالایشگاه‌ها در راه است. برهمین اساس هم بسیاری از پالایشگاه‌ها در هند، خرید نفت از عربستان را کاهش می‌دهند. به‌گزارش فارس به‌نقل از راشاتودی، حداقل سه پالایشگاه بزرگ هندی میزان واردات خود را در ماه می، از منطقه خاورمیانه ازجمله عربستان سعودی کاهش می‌دهند. دو پالایشگاه بزرگ میزان واردات‌شان را از عربستان سعودی 66 تا 80درصد در ماه می کاهش خواهند داد. در پی کاهش فعالیت‌های شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در هند، کاهش سوخت در این کشور که سومین واردکننده بزرگ نفت‌خام در جهان است، به‌شدت کاهش یافته، بنابراین پالایشگاه‌ها میزان واردات خود را تعدیل کرده‌اند. ازسوی دیگر، میزان ذخایر نفت آنها هم تکمیل شده و به‌همین دلیل بر تقاضای آنها تاثیر گذاشته است. یک منبع آگاه اعلام کرد: «برخی پالایشگاه‌های هند واردات خود را در ماه می و آوریل لغو کردند.» این منبع آگاه اعلام کرده قرار است پالایشگاه‌های هندی واردات نفت‌خام خود را در آینده انجام دهند. اوایل این ماه شرکت هندی اویل‌کورپ که بزرگ‌ترین پالایشگاه نفتی این کشور به‌حساب می‌آید، گفته که از عربستان نفت وارد نخواهد کرد. مقامات نفتی این کشور اعلام کردند با کاهش میزان تقاضا، پالایشگاه‌های نفت هند 95 درصد از ذخایر نفت خود را با حجم 85 میلیون بشکه تکمیل کرده‌اند.
آغاز کاهش تولید نفت عربستان
ولیعهد جوان سعودی سر پرسودایی دارد، اما واقعیت‌های جهانی متفاوت از آن‌چیزی است که او گمان می‌کند. با مشخص شدن تبعات جنگ نفتی بر اقتصاد ریاض، آنها برای جلوگیری از کاهش بیش‌ازحد قیمت نفت، کاهش تولید نفت خود را جلوتر از زمان رسمی اجرای توافق کاهش تولید اوپک‌پلاس در اول ماه می آغاز کردند. به گزارش ایسنا، یک مقام سعودی آگاه به بلومبرگ گفت: «آرامکو کاهش تولید نفت را از ۱۲میلیون بشکه در روز آغاز کرده است تا سطح تولیدش را به 5/8 میلیون بشکه در روز برساند. این شرکت احتمالا تولید نفت خود را زودتر از اول ماه می به 5/8 میلیون بشکه در روز کاهش خواهد داد.»
بر اساس گزارش بلومبرگ، کویت هم اعلام کرد کاهش عرضه به بازارهای بین‌المللی را زودتر آغاز می‌کند و منتظر شروع رسمی توافق اوپک‌پلاس نمی‌ماند. این کشور که چهارمین تولیدکننده بزرگ عضو اوپک است، نخستین تولیدکننده نفت منطقه خاورمیانه بود که اعلام کرد تولیدش را زودتر از برنامه کاهش خواهد داد.
اقتصاد عربستان قبل و بعد از جنگ نفتی
تا پیش از سال2014 هرساله درآمدهای عربستان سعودی از هزینه‌هایش بیشتر بودند. از این سال به بعد باتوجه به افزایش دخالت‌های سعودی در منطقه و آغاز جنگ یمن «مازاد بودجه» از عربستان رخت بربسته و به‌جای آن «کسری» بودجه وارد این کشور شد. با این حال عربستان سعودی بودجه سال 2020 را 272 میلیارددلار و با پیش‌بینی تولید روزانه 9.8 میلیون بشکه نفت به قیمت 63 دلار بست. این بودجه با کاهش 23میلیارد دلاری نسبت‌به سال قبل، دومین بودجه بزرگ تاریخ این کشور پس از بودجه 295میلیارد دلاری سال 2019 است. با این‌حال درآمدهای پیش‌بینی‌شده ریاض در سال2020، معادل 222 میلیارد دلار بود و این حاکی از کسری بودجه 50میلیارد دلاری این کشور در سال‌جاری است. بخش‌های آموزش، نظامی و بهداشت به ترتیب با 51.5 ، 48.5 و 44.5 میلیارد دلار بیشترین اعداد بودجه را به خود اختصاص داده‌اند. این سه‌بخش به‌ترتیب 19، 18 و 16 درصد از بودجه را شامل می‌شوند که درمجموع 53درصد از بودجه عربستان سعودی در سال 2020 است. در این بخش‌ها کاهش‌های محسوسی نسبت به بودجه سال گذشته وجود دارد، به‌گونه‌ای‌که بودجه امور نظامی 18.3 درصد کاهش یافته است. پیش‌بینی عربستان در هنگام تصویب بودجه 2020 درآمد 136.8 میلیارد دلاری از نفت بود.
بودجه 2020 در شرایط جدید
بودجه سعودی‌ها در شرایط عادی و وضعیت مناسب بازار نفت با کسری 50میلیارد دلاری معادل 18.4 درصد از کل بودجه تصویب‌شده مواجه بوده است. این کسری اما در سال‌جاری به‌شدت افزایش پیدا خواهد کرد. کاهش مصرف نفت در جهان به‌دلیل بحران کرونا، افزایش میزان تولید نفت کشورهای نفتی به‌خصوص نفت شیل آمریکا و جنگ نفتی که سعودی‌ها علیه روسیه به‌راه انداخته‌اند، بازار نفت را با سقوطی بی‌سابقه روبه‌رو کرده است. نفت طی روزهای اخیر هیچ‌گاه بیش از 20دلار معامله نشده است. کارشناسان می‌گویند عربستان اگر بخواهد قیمت نفت را به پیش از بحران بازگرداند، باید تولید نفت خود را تا 6میلیون بشکه در روز کاهش دهد، این درحالی است که تولید زیر هشت‌میلیون بشکه نفت توسط عربستان، این کشور را در تامین گاز و به‌تبع آن تامین برق خود نیز با مشکل مواجه خواهد کرد.
بازارهای نفت آن‌قدر سقوط کرده‌اند که حالا به توافقات کاهش 10 تا 20 میلیون بشکه‌ای در بازار نفت نیز روی چندان خوشی نشان نمی‌دهند. توافقات صورت‌گرفته میان اوپک و دیگر تولیدکنندگان نفت جهان که با اجماعی بی‌سابقه روبه‌رو بوده، همچنان نفت را زیر 20 دلار نگه داشته است. نکته مهم دررابطه‌با سختی بازار در عبور از قیمت‌های پایین را می‌توان در اتفاقی که پس از توافق نفتی بزرگ صورت گرفت، دید؛ هنگامی‌که قیمت نفت آمریکا به منفی39 دلار رسید و تولیدکنندگان به‌ازای هر بشکه 39دلار نیز پاداش درنظر گرفته بودند.
شرکت نفت آرامکو عربستان در آغاز بحران جنگ نفتی خود علیه روسیه ادعا کرده بود می‌تواند با نفت 30دلاری نیز به روند معمول خود ادامه دهد. پس از توافق جدید نفتی برای کاهش میزان تولید نفت در عربستان خواهد توانست روزانه هشت‌میلیون بشکه نفت صادر کند. اگر قیمت هر بشکه نفت همان‌گونه‌که آرامکو در ادعای خود آورده بود 30دلار باشد، درآمد نفتی عربستان به 87میلیارد و 600 میلیون‌دلار می‌رسد، این درحالی است که پیش‌بینی درآمد نفت در بودجه 2020 عربستان معادل 136 میلیارد و 800 میلیون دلار بوده است. این اعداد به معنای آن است که 51میلیارد و 200میلیون دلار دیگر به کسری بودجه نفت عربستان سعودی بر اثر کاهش قیمت نفت افزوده خواهد شد.
به این ترتیب کسری بودجه عربستان به بیش از 100میلیارد دلار خواهد رسید، به‌گونه‌ای‌که ریاض خواهد توانست برای پوشش 272میلیارد دلار نیازی که برای خود در بودجه سال2020 تعریف کرده، تنها 172میلیارد دلار فراهم کند. کسری بودجه عربستان با وضعیت جدید از 18.38 درصد به 36.76 درصد افزایش خواهد یافت. این کسری بودجه تنها درصورتی خواهد بود که قیمت‌های نفت به 30دلار بازگردد و ازسوی دیگر عربستان سعودی با کاهش مجدد تولید نفت صادرات خود را به کمتر از هشت‌میلیون بشکه نفت در روز نرساند. باتوجه به کاهش مصرف جهانی نفت و زمان‌بر بودن بازگشت سطح مصرف‌ها به قبل از بحران کرونا، به‌نظر می‌رسد برای متعادل کردن قیمت نفت کشورهای تولیدکننده باید تولید خود را حتی نسبت‌به قبل از بحران کاهش دهند. کارشناسان معتقدند برای بازگشت وضعیت سابق این کشور باید تولید خود را به زیر 6میلیون بشکه برساند. با درنظر داشتن مصرف داخلی عربستان، سعودی‌ها برای دیدن مجدد قیمت‌های سابق در بازار نفت باید صادرات نفت خود را به زیر پنج‌میلیون بشکه برسانند.
راه‌های سخت جبران کسری بودجه
کسری بودجه عربستان به سطحی رسیده که ریاض چاره‌ای جز کاهش شدید در سه‌سطح اصلی بودجه خود یعنی آموزش، امور نظامی و بهداشتی ندارد. درصورت کاهش بودجه آموزشی سعودی‌ها، ایدئولوژی وهابیت که از این بودجه استفاده می‌کند، با کاهش اقبال مواجه خواهد شد. ازطرفی کاهش بودجه بخش‌های ایدئولوژیک حکومت عربستان می‌تواند مخالفت تندروهای وهابی را برانگیخته و گروه‌های تروریستی جدید از میان آنها این بار علیه حکومت سعودی ایجاد کند. این کاهش‌ها همچنین برنامه‌های خارجی عربستان برای آموزش مبلغان خارجی و اثرگذاری جهانی‌اش را نیز با خلل مواجه خواهد ساخت. در حوزه بهداشت به‌دلیل وجود بحران کرونا هزینه‌ها نه‌تنها جایی برای کاهش ندارند، بلکه با افزایشی شدید نیز مواجه خواهند شد. تنها بخشی از بودجه که ریاض می‌تواند به کاهش هزینه‌های آن برای ترمیم کسری بودجه چشم داشته باشد، بخش نظامی است. به‌نظر می‌رسد عقب‌نشینی تدریجی سعودی‌ها در برابر انصارالله و کاهش حملات‌شان به یمن در این راستا است. سعودی‌ها حتی از اواخر هفته گذشته که متحدان امارات در یمن علیه متحدان عربستان شورش کرده‌اند، موضع‌گیری تندی علیه آنها صورت نداده‌اند. باوجود این حتی کاهش شدید بودجه نظامی نیز کمک زیادی به ترمیم بودجه نخواهد کرد. درصورتی‌که عربستان تمام بودجه 5/48 میلیارد دلاری نظامی‌اش را کاهش دهد، می‌تواند افزایش کسری بودجه خود را جبران کند؛ امری‌که محال به‌نظر می‌رسد.
* نویسنده: سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار