به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، در اقتصاد ایران هرچند طی چندین دهه به‌واسطه عدم تکامل نظام بودجه‌ریزی، سهم و ارزش نسبی درآمدهای نفتی در بودجه قابل‌توجه بوده، اما با تحریم‌های مکرر دولت آمریکا علیه نفت و بخش مالی ایران و همچنین با تحولاتی که طی دوسال اخیر در بازار جهانی نفت رخ‌داده، درحال‌حاضر و در بلندمدت درآمدهای مالیاتی، ازجمله بخش‌های اصلی منابع بودجه عمومی است. پرداختن به مالیات‌ها مستلزم شناخت اجزای مختلف آن و بررسی و تحلیل تمام جوانب اعمال سیاست‌های مالیاتی خواهد بود. در گزارش پیش‌رو عمدتا به بررسی جزئیات درآمدهای مالیاتی دولت در سالی که گذشت و مقایسه آن با سال 1397 پرداخته‌ شده است. ترجمه اعداد درآمدهای مالیاتی دولت در سال پیش، از این منظر مهم است که با شیوع ویروس کرونا و آسیبی که همه بخش‌های اقتصاد ایران و به‌ویژه آسیبی که 10رسته فعالیت در بخش‌های تولیدی و خدماتی دیده‌اند، تحقق برخی اعداد و ارقام در سال 1399 تاحدودی محل تردید است.برخی از مهم‌ترین اعداد و ارقام درآمدهای مالیاتی دولت در سال‌گذشته عبارتند از:

1- در قانون بودجه سال‌گذشته میزان درآمدهای مالیاتی کشور 140هزار میلیارد تومان پیش‌بینی‌شده بود که با درآمدهای مالیاتی 143هزار و 465میلیارد تومانی کشور در آن سال‌، پیش‌بینی بودجه 102درصد محقق شده است. همچنین درآمدهای مالیاتی کشور در سال 98 نسبت به سال 97 رشد 31درصدی را نشان می‌دهد، 2- در سال‌گذشته از کل درآمدهای مالیاتی کشور، حدود 31درصد آن از اشخاص حقوقی دریافت شده است. اهمیت این عدد در کل درآمدهای مالیاتی از این منظر است که بخش مولد اقتصاد درکنار مالیات، مبالغ قابل‌توجهی نیز در قالب حق بیمه و... هزینه کرد‌ه‌ که این امر به‌ویژه در سال جاری و با شیوع ویروس کرونا، فعالیت در بخش مولد را بسیار دشوار و طاقت‌فرسا و در مقابل آن، فعالیت در بخش‌های غیرمولد و عمدتا سوداگر و سفته‌باز را که از چتر مالیاتی نیز خارج هستند، سودآور و جذاب می‌کند. این موضوع، گسترش پایه‌های مالیاتی بر بخش‌های غیرمولد را دوچندان و برداشتن بار اضافی از دوش بخش مولد را الزامی می‌کند.زیرا در سال‌های اخیر درحالی بخش مولد اقتصاد با تورم، نوسانات نرخ ارز، تحریم و... دست‌وپنجه نرم کرده است که با چندبرابرشدن قیمت ارز، قیمت زمین و مستغلات، طلا و سکه و گردش مالی در حوزه دارایی‌ها و بازار سرمایه و نبود پایه‌های مالیاتی همچون مالیات بر عایدی سرمایه، سودهای نجومی عاید بعضی‌ها دربخش‌های غیرمولد شده است، 3- در سال‌گذشته درآمد دولت از مالیات بر ثروت رشد 2.2برابری داشته که حدود نیمی از آن از محل مالیات بر نقل‌وانتقال سهام به‌دست‌آمده است، یعنی افزایش حجم معاملات در بورس باوجود مالیات 0.5 درصدی که از آنها گرفته می‌شود، درآمد دولت در این بخش را 2.2برابر کرده است، 4- در سال‌گذشته درآمدهای مالیاتی متفرقه دولت رشد 1800درصدی داشته است، 5- طی سال‌گذشته درآمد مالیاتی دولت از نهادهای انقلابی رشد 2400درصدی داشته است و 6- در سال‌‌گذشته درآمد دولت از محل کالاها و خدمات بیش از 59هزار میلیارد تومان (42درصد از کل درآمد مالیاتی کشور) بوده که عمده آن مالیات بر ارزش‌افزوده است.

رشد 31 درصدی درآمدهای مالیاتی در سال 98

براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی کشور، مجموع درآمد مالیات مستقیم و کالا و خدمات کشور در سال 1398 به 143 هزار و 465 میلیارد تومان رسیده که در مقایسه با رقم 109 هزار و 208 میلیارد تومانی سال 1397، رشد 31.4درصدی (افزایشی معادل 34 هزار و 257 میلیارد تومان) را نشان می‌دهد. براین اساس، در سال گذشته درآمدهای مالیاتی دولت نسبت به رقم 140 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی‌شده در قانون بودجه، رشد 102 درصدی داشته است. همچنین بررسی این داده‌ها نشان می‌دهد رشد 31 درصدی درآمدهای مالیاتی دولت در سال گذشته درحالی اتفاق افتاده که این میزان در سال 1397 نسبت به سال 1396 حدود 13.4درصد بوده است. همچنین بررسی جزئیات درآمدهای مالیاتی دولت نشان می‌دهد ازمجموع درآمد مالیاتی سال گذشته دولت، 84 هزار و 417 میلیارد تومان آن مربوط به مالیات‌های مستقیم (58.8 درصد از کل) و 59 هزار و 48 میلیارد تومان (42.2 درصد) نیز مربوط به مالیات بر کالاها و خدمات بوده است. در ادامه به‌ترتیب ابتدا جزئیات درآمد مالیاتی دولت در بخش‌های سه‌گانه مالیات‌های مستقیم و سپس در بخش مالیات بر کالا و خدمات مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

مالیات شرکت‌های خصوصی 38 درصد رشد، دولتی‌ها 23 درصد افت

طبق داده‌های آماری، از درآمد مالیاتی 143 هزار و 465 میلیارد تومانی سال گذشته، 84 هزار و 417 میلیارد تومان آن یا 58.8درصد از کل، مربوط به مالیات‌های مستقیم است. مالیات‌های مستقیم شامل سه بخش مالیات اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمدها و مالیات بر ثروت است که به‌ترتیب درادامه به هرکدام از آنها می‌پردازیم.

براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی، در سال 98 حدود 31 درصد از کل درآمدهای مالیاتی دولت یا معادل 44 هزار و 888 میلیارد تومان آن از اشخاص حقوقی دریافت شده است. در سال 97 درآمد مالیاتی دولت از اشخاص حقوقی حدود 41 هزار و 630 میلیارد تومان یا معادل 38 درصد کل درآمدهای مالیاتی بود. همچنین طی سال گذشته درآمد مالیاتی اشخاص حقوقی نسبت به سال 97 رشد 7.8 درصدی داشته است. بررسی جزئیات بخش‌های زیرمجموعه مالیات اشخاص حقوقی نیز نشان می‌دهد از کل درآمد مالیاتی 44 هزار و 888 میلیارد تومانی این بخش، 64 درصد (معادل 28 هزار و 558 میلیارد تومان) آن مربوط به شرکت‌های خصوصی، 20 درصد (9 هزار و 183 میلیارد تومان) آن مربوط به شرکت‌های دولتی، 9 درصد (چهارهزار و 145 میلیارد تومان) آن مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و مابقی نیز مربوط به مالیات معوق اشخاص حقوقی غیردولتی، مالیات نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی، مالیات شرکت‌ها و موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی و مالیات بنگاه‌های اقتصادی زیرمجموعه نیروهای مسلح و ستاد اجرایی فرمان امام(ره) بوده است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در بخش مالیات اشخاص حقوقی، درآمد مالیاتی دولت از اشخاص حقوقی غیردولتی (شرکت‌های بخش خصوصی) طی سال گذشته رشد 38.6 درصدی و مالیات از شرکت‌های دولتی نیز کاهش 23 درصدی داشته‌ است.

رشد 2400 درصدی مالیات پرداختی نهادهای انقلابی

یکی از مطالب و شائبه‌های پرتکرار در رسانه‌های معاند و معدود افرادی در داخل کشور، این است که نهادهای انقلاب اسلامی (نهادهایی که پس از پیروزی انقلاب تشکیل شده‌اند) معاف از مالیات بوده و از پرداخت آن طفره می‌روند. با این حال سازمان امور مالیاتی کشور در گزارش سال 1398 خود از درآمدهای مالیاتی دولت، به‌طور شفاف جزئیات پرداخت مالیات ازسوی نهادهای انقلابی را درج کرده است. براساس این داده‌های آماری، در سال 1397 مجموع مالیات پرداختی نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی و شرکت‌ها و موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی حدود 33 میلیارد تومان بوده که از این مبلغ، 20 میلیارد تومان آن را نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی و 13 میلیارد تومان آن را نیز موسسات وابسته به آستان قدس‌رضوی پرداخت کرده بودند. اما در گزارش سال 1398 به‌جز دو نهاد مذکور، سازمان امور مالیاتی نام بنگاه‌های اقتصادی زیرمجموعه نیروهای مسلح و ستاد اجرایی فرمان امام‌(ره) را نیز در گزارش خود قید کرده که مالیات پرداختی این مجموعه‌ها رقم بسیار قابل‌توجهی است. براین اساس، مجموع مالیات پرداختی نهادهای انقلاب اسلامی طی سال 1398 حدود 836 میلیارد تومان است که نسبت به رقم 33 میلیارد تومانی سال 1397، رشد دوهزار و 433 درصدی را نشان می‌دهد. شایان ذکر است هنوز به‌درستی نمی‌توان قضاوت کرد که این افزایش بیش از 2400 درصدی درآمد مالیاتی دولت از نهادهای انقلابی مربوط به تفکیک و شفاف‌سازی است که سازمان امور مالیاتی در سال گذشته از مالیات پرداختی این نهادها ارائه داده یا اینکه مربوط به حذف برخی معافیت‌های احتمالی این مجموعه‌ها در سال گذشته بوده است، اما به هر حال این شفاف‌سازی هرگونه شائبه عدم تکمین نهادهای انقلابی به قوانین مالیاتی کشور را که هرازگاهی ازسوی رسانه‌های معاند مطرح می‌شود، رد می‌کند.

درآمد از مالیات بر ثروت 2برابر شد

سومین بخش مالیات‌های مستقیم، مالیات بر ثروت است. این نوع مالیات به‌دلیل آثار توزیعی آن دارای اهمیت خاصی است، اما همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود تا سال1397 این مالیات فقط سه‌درصد از کل درآمدهای مالیات کشور را شامل می‌شد و تنها در سال 98 این مقدار به 6درصد رسیده است. براساس این داده‌های آماری، در سال گذشته میزان درآمد مالیاتی دولت از این محل با رشد 122درصدی از 3.7هزار میلیارد تومان در سال 97 به 5.3هزار میلیارد تومان در سال 98 رسیده است که باوجود سهم کم این پایه در کل درآمدهای مالیاتی، با این حال طی یک‌سال اخیر درآمدهای این بخش رشد چشمگیری داشته است.

سهم کم مالیات بر ثروت از کل درآمدهای مالیاتی کشور درحالی است که در ایران به دلیل سود بالای فعالیت‌های غیرمولد و بازارهای رقیب بخش واقعی و مولد اقتصاد، ثروت‌های بادآورده کلانی در قالب نقل‌وانتقالات گسترده دارایی در سطح کشور عاید برخی افراد می‌شود که ازجمله آن می‌توان به سودهای عایدشده از چندبرابرشدن قیمت ارز، قیمت زمین و مستغلات، طلا و سکه و گردش مالی در حوزه دارایی‌ها و بازار سرمایه اشاره کرد که تنها عده‌ای دلال و سفته باز از عواید آن بهره‌مند شده و آنچه به مابقی مردم رسیده، تورم، کاهش ارزش پول و قدرت خرید بوده است. به‌نظر می‌رسد سهم ناچیز مالیات بر ثروت درمجموع درآمدهای مالیاتی دولت بیان‌کننده یک نوع سوگیری سیاستگذاران به‌نفع طبقه فرادست است که سیاستگذار حتی در شرایط سخت اقتصادی هم بنا ندارد مالیات بیشتری از این طبقه بگیرد. البته در یک‌سال اخیر درخصوص ترکیب درآمدهای مالیاتی کشور تصمیم‌های مهمی گرفته شده که یکی از آنها نیز در حوزه مالیات بر ثروت است. بر این اساس، طبق تصمیم کمیسیون تلفیق مجلس، در سال جاری خودروهای بالای یک‌میلیارد تومان و خانه‌های لوکس بالای ۱۰میلیارد تومان مشمول مالیات شده‌اند.

رشد 505 درصدی مالیات از نقل‌وانتقال سهام

درخصوص جزئیات مالیات بر ثروت هم، طبق آمارها از مجموع 8.3هزار میلیارد تومان مالیات بر ثروت، 616میلیارد تومان آن مربوط به مالیات بر ارث، 9میلیارد تومان آن مربط به مالیات اتفاقی، 1.5هزار میلیارد تومان مربوط به نقل‌وانتقال سرقفلی، هزار و 64میلیارد تومان مربوط به نقل‌وانتقال املاک، 1.2هزار میلیارد تومان مربوط به حق تمبر و اوراق بهادار و درنهایت حدود 4هزار میلیارد تومان نیز مربوط به نقل‌وانتقال سهام است. همانطور که اعداد و ارقام گویاست، 47درصد کل درآمد مالیاتی دولت از مالیات بر ثروت، مربوط به نقل‌وانتقال سهام بوده و این رقم حتی به‌تنهایی از کل مالیات بر ثروت سال 1397 نیز بیشتر است. همچنین مالیات نقل‌وانتقال سهام در سال گذشته با رشد 505درصدی از 654میلیارد تومان به حدود 4هزار میلیارد تومان رسیده است. براساس قانون مالیات‌های مستقیم، مالیات نقل‌وانتقال سهام شامل نیم درصد (0.5درصد) مالیات از هرنقل‌وانتقال سهام و حق تقدم سهام شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار و سایر اوراق بهاداری که در بورس معامله می‌شوند و همچنین چهاردرصد مالیات از نقل‌وانتقال سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم سهام و سهم‌الشرکه شرکا در سایر شرکت‌های خارج از بورس است. به‌نظر می‌رسد افزایش 505درصدی درآمد مالیاتی دولت از بخش نقل‌وانتقال سهام، عمدتا به‌واسطه افزایش چشمگیر حجم معاملات بازار سرمایه در سال گذشته بوده است.

رشد 63 درصدی مالیات بر درآمدها

مالیات بر درآمدها، دومین بخش از مالیات‌های مستقیم است که شامل حقوق کارکنان بخش عمومی، حقوق کارکنان بخش خصوصی، مالیات مشاغل، مالیات مستغلات و درآمد متفرقه است. براساس داده‌های آماری سازمان امور مالیاتی، در سال 1398 درآمد دولت از این بخش حدود 31 هزار و 145 میلیارد تومان بوده که نسبت به‌میزان درآمد دولت از این بخش در سال 1397 رشد 63 درصدی داشته است. همچنین سهم مالیات بر درآمد از کل درآمد مالیاتی در سال 1397 حدود 18 درصد بوده که این میزان در سال گذشته به 22 درصد رسیده است.  

درآمد متفرقه 1800درصد رشد کرد؛ مستغلات 21درصد افت

در بخش مالیات بر درآمدها، نزدیک‌به 11.5هزار میلیارد تومان آن مربوط به بخش مشاغل بوده و این بخش نسبت به سال 97 رشد 94درصدی داشته است. پس از این بخش، مالیات بر حقوق کارکنان بخش خصوصی در سال گذشته با رشد 41درصدی به 8هزار میلیارد تومان رسیده است. مالیات مربوط به حقوق کارکنان بخش عمومی نیز با رشد 36درصدی به حدود 7.3هزار میلیارد تومان رسیده است.

در زیرمجموعه مالیات بر درآمدها، وضعیت دوگروه بسیار جالب‌توجه است؛ گروه اول مالیات درآمدهای متفرقه است که در سال گذشته با رشد چشمگیر 1862درصدی از 141میلیارد تومان در سال 97 به بیش از 2.7هزار میلیارد تومان رسیده است. اما در کنار رشد چشمگیر مالیات از درآمدهای متفرقه، بخش دیگری از درآمدهای مالیاتی زیرمجموعه مالیات بر درآمدها که تحولات آن قابل تامل است، مالیات املاک و مستغلات است که در سال گذشته با کاهش 21درصدی از 1.9هزار میلیارد تومان در سال 97 به 1.5هزار میلیارد تومان در سال 98 رسیده است. این پایه مالیاتی شامل مالیات بر اجاره املاک، مالیات بر مستغلات خالی و نهایتا مالیات نقل‌وانتقال املاک و سرقفلی است. کاهش چشمگیر تعداد معاملات ملکی در کاهش 21درصدی مالیات از این بخش موثر بوده است. لازم به‌ذکر است در سال جاری با مصوبه کمیسیون تلفیق و تایید شورای نگهبان، اشخاص دارای بیش از یک خانه خالی، موظف به پرداخت مالیات بر خانه‌های خالی هستند. گرچه پیش‌نیاز اجرای این قانون، تکمیل اطلاعات خانه‌های خالی در سامانه املاک و اسکان وزارت راه‌وشهرسازی است؛ همان سامانه‌ای که با تعلل عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی از اجرای تکالیف اصلاحیه قانون مالیات‌های مستقیم سال 1394، از سال 1394 تا 1397 اجرایی نشد و با اقدامات وزارت راه‌وشهرسازی در سال گذشته، گفته می‌شود بهره‌برداری مقدماتی از آن در 29 بهمن سال 98 فراهم شده است.

59هزار میلیارد تومان مالیات از کالا و خدمات

گفته شد که دولت در سال گذشته 59هزار و 48میلیارد تومان درآمد مالیاتی از محل مالیات بر کالاها و خدمات داشته که این میزان معادل بیش از 42درصد کل درآمد مالیاتی کشور است. همچنین درآمد مالیاتی دولت از این محل رشد 32.2درصدی در سال گذشته داشته است. در بخش مالیات بر کالاها و خدمات، طی سال گذشته 66درصد (بیش از 39هزار میلیارد تومان) از آن مربوط به مالیات بر ارزش‌افزوده، نزدیک به 12درصد (حدود 7هزار میلیارد تومان) مربوط به فروش فرآورده‌های نفتی، 11.5درصد مربوط به درآمد حاصل از یک‌درصد نرخ مالیات بر ارزش‌افزوده موضوع ماده 37، حدود 4.2درصد (حدود 2.5هزار میلیارد تومان) آن مربوط به فروش و مصرف سیگار، حدود 2.5درصد آن (هزار و 451میلیارد تومان) مربوط به نقل‌وانتقال خودرو، حدود 2درصد آن (1.4هزار میلیارد تومان) مربوط به عوارض خروج مسافر از کشور و حدود 1.8درصد (1.1هزار میلیارد تومان) مابقی نیز مربوط به مالیات شماره‌گذاری خودرو بوده است.