به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، یکی از دغدغه‌های جوانان برای ادامه کار و فعالیت پس از پایان دوره تحصیلات، خدمت سربازی است. این دغدغه عموما در پایان هریک از مقاطع تحصیلی نگرانی‌هایی را برای پسران ایجاد می‌کند، چراکه درصورت عدم موفقیت در آزمون‌های دانشگاهی، به‌ناچار باید برای ورود به دوران سربازی اقدام کنند. از سوی دیگر جوانی که پس از 12 سال تحصیل در مدرسه و چهار تا پنج‌سال تحصیل در دوره لیسانس و دو تا سه‌سال تحصیل در دوره فوق‌لیسانس و چهار تا پنج‌سال تحصیل در دوره دکتری تازه آماده فعالیت در جامعه شده است و می‌تواند تخصص خود را برای توسعه کشور به‌کار گیرد، باید 24 ماه برای خدمت سربازی خود را به سازمان نظام وظیفه معرفی کند. درواقع این جوان متخصص باید در این 24 ماه کارهایی انجام دهد که به تخصص و دانش وی ارتباطی ندارد و در اکثر موارد باعث می‌شود حتی به‌واسطه دوربودن از فضای علمی و آموزشی، آموخته‌های خود را از یاد ببرند. لذا باید راهکاری اندیشیده شود که نخبگان و متخصصان در حوزه‌های مختلف بتوانند دوران انجام وظیفه سربازی خود را حداقل به‌گونه‌ای بگذرانند که فاصله زیادی با حوزه تخصصی آنها نداشته باشد.
در سال‌های اخیر و به‌دنبال افزایش تعداد نخبگان و ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان که عموما موسسان و مدیران آن را افراد نخبه و تحصیلکرده‌های مقاطع بالای دانشگاهی تشکیل می‌دهند، موضوع خدمت سربازی این قشر از جوانان مورد توجه قرار گرفت و در راستای تاکیدات مقام معظم رهبری درخصوص تولید و توسعه علم و نظریه‌پردازی در کشور، مقرر شد برخی مشمولان خدمت سربازی اعم از نخبگان و فعالان در شرکت‌های دانش‌بنیان طبق ضوابطی، مشمول امتیازاتی از قبیل کسر خدمت یا معافیت از خدمت شوند. این روند اگرچه امکان بهره‌گیری از تخصص و دانش نخبگان و تحصیلکرده‌های دانشگاهی را در جهت توسعه و ترقی کشور فراهم می‌کند اما همچنان مشمولان وظیفه سربازی را که در زمره نخبگان و فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان هستند، با مشکلاتی روبه‌رو کرده است.
چالش‌های پیش‌روی دانش‌بنیان‌ها
پیش از آنکه چالش‌های پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش نظام وظیفه مورد بررسی قرار گیرد، بهتر است مرور کوتاهی بر مشمولان تسهیلات معافیت از خدمت سربازی داشته باشیم. طبق قانون افرادی که تمایل دارند از این تسهیلات استفاده کنند باید دارای چند ویژگی باشند؛ نخست آنکه شخص باید به‌عنوان یک فرد کلیدی مانند موسس، مدیرعامل و کارمند ثابت در شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول کار باشد. دوم اینکه شرکت دانش‌بنیان باید اظهارنامه مالیاتی داشته و در یک‌سال مالی گذشته بیش از 100 میلیون تومان فروش داشته باشد. همچنین فرد متقاضی باید حداقل سه‌ماه دارای سابقه بیمه از شرکت دارای مدرک دانش‌بنیان باشد و بیشتر از سه‌سال از تاریخ فراغت از تحصیل او نگذشته باشد.
نکته قابل‌توجه اینکه منظور از شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌هایی است که طبق قوانین مورد تایید معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری باشند و در یکی از چهار گروه شرکت دانش‌بنیان نوپا نوع یک، دانش‌بنیان نوپا نوع دو، دانش‌بنیان تولیدی نوع یک و دانش‌بنیان تولیدی نوع دو قرار داشته باشند. در این صورت افراد کلیدی فعال در این شرکت‌ها می‌‌توانند فرآیند خدمت سربازی را طبق قانون طی کنند. در این فرآیند فرد متقاضی باید اطلاعات خود و شرکت را در سامانه sina.bmn.ir ثبت و فرآیند ثبت‌نام را تکمیل کند. همزمان با تکمیل اطلاعات مورد نیاز، متقاضی باید معرفی‌نامه‌ای از سوی شرکت دانش‌بنیان دریافت و اسکن آن را همراه با اطلاعات خود در سامانه ثبت کند. پس از اتمام فرآیند معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و پیگیری صحت و سقم مدارک ارسالی از سوی متقاضی، معرفی‌نامه‌ای را برای فرد متقاضی صادر می‌کند.
ورشکستگی شرکت دانش‌بنیان پس از خدمت سربازی!
تا پیش از تصویب قانون تسهیلات نظام وظیفه تخصصی برای افراد فعال در شرکت‌های دانش‌بنیان، بنیانگذاران یا افراد کلیدی شرکت‌های دانش‌بنیان زمانی که مشمول وظیفه سربازی می‌شدند، برای اعزام به خدمت سربازی مجبور به توقف فعالیت در شرکت دانش‌بنیان بودند. در این شرایط و با توجه به نقش مهم این افراد در اداره شرکت دانش‌بنیان، در نبود آنها شرکت دچار ضرر و زیان و درنهایت ورشکستگی و تعطیلی می‌شد. بدیهی است فردی که سال‌ها سرمایه مادی و معنوی و تخصص و دانش خود را در جهت تاسیس و راه‌اندازی یک شرکت دانش‌بنیان صرف کرده و اکنون به‌دلیل ضرورت انجام خدمت سربازی و عدم حضور و اداره شرکتش با ورشکستگی و تعطیلی شرکت مواجه شده است، دیگر توان ادامه کار و شروع مجدد را نخواهد داشت. این واقعیت به‌حدی نگران‌کننده بود که حتی موجب می‌شد برخی نخبگان در همان مقاطع تحصیلی پایین‌تر و پیش از ورود به مقاطع دکتری یا بالاتر، به‌جای ادامه تحصیل به خدمت سربازی اعزام شوند. این روند دو پیامد منفی به‌همراه داشت؛ نخست آنکه فرد نخبه پس از گذراندن دوره سربازی برای تامین هزینه‌‌های زندگی امکان ادامه تحصیل نداشت و به‌عبارتی، استعداد او در همان مراحل نخست بایکوت می‌شد. دوم اینکه حتی درصورت ادامه تحصیل و تاسیس شرکت دانش‌بنیان، همواره باید این نگرانی را با خود داشت که در زمان انجام خدمت سربازی چگونه می‌تواند شرکت خود را اداره کند. با ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌نظر می‌رسد از دغدغه همیشگی فعالان حوزه دانش‌بنیان و چالش آنها با خدمت سربازی به شکل قابل‌توجهی کاسته شد. بر این اساس، پس از جلسات متعدد میان معاونت علمی و فناوری با ستاد کل نیروهای مسلح، سه راه پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان قرار گرفت تا به‌واسطه آن افراد کلیدی، موسسان و بنیانگذاران شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند طبق سازوکار مشخصی دوران خدمت سربازی را در شرکت خود بگذرانند.
دریافت امریه و اعطای پروژه
ایمان اعیانی، کارشناس مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در توضیح و تشریح خدمت سربازی فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: «معاونت علمی و فناوری طبق قانون و برای تسهیل در روند ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های دانش‌بنیان را امتیازبندی می‌کند. درواقع این امتیازبندی که براساس شاخصه‌های معینی از سوی معاونت تعیین شده است، مسیر را پیش‌روی متقاضیان و شرکت‌های دانش‌بنیان قرار می‌دهد. افرادی که مشمول خدمت سربازی باشند درصورتی که مدیرعامل، یک فرد کلیدی، موسس یا بنیانگذار شرکت دانش‌بنیان باشند، با ارائه مدارک خود در مسیر امتیازدهی از سوی معاونت قرار می‌گیرند. پس از امتیازدهی، فرد متقاضی می‌تواند یا به‌صورت امریه در شرکت دانش‌بنیان خود فعالیت کند یا به‌صورت پروژه جایگزین خدمت در شرکت دانش‌بنیان خدمت سربازی را انجام دهد.» به گفته وی، مبحث امریه از آبان‌ماه سال 97 تاکنون اجرا می‌شود و طی این مدت 507 نفر توانسته‌اند امریه دریافت کنند و به‌عنوان فردی که داخل یک شرکت و یک مجموعه خصوصی امریه دریافت کرده، فعالیت خود را در قالب نیروی نظام وظیفه ضمن‌خدمت انجام دهد. این افراد درواقع با دریافت امریه به شرکت خود بازمی‌گردند و فعالیت پیشین خود را ادامه می‌دهند. البته ناگفته نماند این افراد پس از معرفی از سوی معاونت به ستادکل نیروهای مسلح، باید دوره دوماهه آموزشی سربازی را در پادگان بگذرانند. پس از پایان این دوره نامه‌ای از سوی ستادکل نیروهای مسلح به معاونت علمی و فناوری ارسال و فرد به‌عنوان کسی که دوره آموزشی خود را گذرانده، معرفی می‌شود. معاونت نیز طی نامه‌ای این افراد را به‌عنوان سرباز در شرکت‌های دانش‌بنیان مامور به 22 ماه خدمت می‌کند. اعیانی ادامه داد: «فرآیند امریه شبیه این است که پروژه‌ای برای فرد تعریف‌شده و عملا باید همان فعالیت‌هایی را که پیش از دریافت امریه در شرکت دانش‌بنیان داشته است، انجام دهد. در طول این 22 ماه، حقوق و حق بیمه فرد دارای امریه مطابق یک سرباز پرداخت می‌شود. به‌عبارتی، تمام شرایط یک سرباز را دارد با این تفاوت که به‌جای انجام خدمت سربازی در پادگان، در شرکت خود مشغول به گذراندن دوران سربازی است.»
نخبگان فناور، امتیاز بیشتری دریافت می‌کنند
یکی از راه‌های دیگری که پیش‌روی فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان که مشمول انجام خدمت سربازی هستند قرار دارد، پروژه جایگزین خدمت است. این فرآیند با فرآیند امریه در مواردی متفاوت است. طبق گفته کارشناس مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، فرآیند دریافت پروژه جایگزین خدمت نیز همانند دریافت امریه انجام می‌شود با این تفاوت که برای دریافت امریه حداقل امتیاز مورد نیاز 80 است اما برای دریافت پروژه جایگزین خدمت، حداقل امتیاز 300 در نظر گرفته شده است. مضاف بر این، دوره خدمت امریه 22 ماه و دوره خدمت پروژه جایگزین خدمت، حداقل 14 ماه و حداکثر 19 ماه است.
اعیانی افزود: «افرادی که در امتیازبندی معاونت، حداقل 300 امتیاز کسب کنند به‌عنوان نخبه فناور شناخته و با همین عنوان به ستاد نیروهای مسلح معرفی می‌شوند. به این ترتیب دانشگاه دفاع ملی که زیرمجموعه ستاد نیروهای مسلح است، پروژه‌هایی را که در اولویت ملی کشور قرار دارد به مشمولان خدمت واگذار می‌کند. این پروژهها عموما دقیق‌تر و بااهمیت‌تر از فعالیتی است که در خدمت امریه انجام می‌شود. درواقع هدف از پروژه جایگزین خدمت، رسیدن به نتیجه مطلوب است در حالی که در امریه گذراندن 22 ماه خدمت بیشتر مورد اهمیت قرار می‌گیرد.»
اجازه خروج از کشور حین انجام پروژه جایگزین و دریافت حقوق بیشتر نسبت به امریه و عدم نیاز به حضور تمام‌وقت ازجمله مزایایی است که اعیانی با اشاره به آن ادامه داد: «در حال حاضر ظرفیت سالانه امریه 500 نفر و ظرفیت پروژه جایگزین خدمت 100 نفر است. این در حالی است که تاکنون چهارهزار و 800 شرکت دانش‌بنیان تاییدیه معاونت علمی و فناوری را دریافت کرده‌اند و متقاضی دریافت این تسهیلات هستند، اما طبیعتا امکان ارائه آن به تمامی متقاضیان نیست. »
ضرورت افزایش ظرفیت
به‌نظر می‌رسد با توجه به افزایش سالانه شرکت‌های دانش‌بنیان، ارائه تسهیلات به تنها 600 نفر در سال چه در قالب امریه و چه در قالب پروژه جایگزین خدمت، می‌تواند در سال‌های آینده بار دیگر مشکل پیشین شرکت‌های دانش‌بنیان را درخصوص ورشکستگی و تعطیلی شرکت تشدید کند. اگرچه خدمت سربازی جزء ضروریات حوزه دفاعی کشور محسوب می‌شود و طبیعتا حضور و آموزش جوانان در طول دو سال خدمت سربازی، نظام دفاعی کشور را تقویت می‌کند، اما نباید از این نکته غافل شد که در حال حاضر اهمیت استفاده از تخصص و دانش جوانان برای توسعه کشور کمتر از توان نظامی و دفاعی آنها نیست. اعیانی در پاسخ به چرایی این اتفاق به این نکته اشاره می‌کند که معاونت علمی و فناوری در حال رایزنی با ستادکل نیروهای مسلح برای افزایش ظرفیت مشمولان ارائه تسهیلات است.
به گفته وی، فرآیند دیگری پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان قرار دارد که طبق مدل پروژه جایگزین خدمت است با این تفاوت که فرد پس از گذراندن دوره آموزشی، پروژه خود را به‌جای اجرا در شرکت دانش‌بنیان، در یکی از صنایع دفاعی اجرا می‌کند؛ برای مثال در دانشگاه مالک‌اشتر یا آجا. مدیرعامل یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان که برای دریافت پروژه جایگزین خدمت در یکی از صنایع دفاعی کشور اقدام کرده است، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به مشکلاتش برای دریافت پروژه گفت: «متاسفانه بسیاری از نخبگان در جریان این فرآیند با چالش‌های زیادی مواجه هستند و به‌نوعی در این مسیر سردرگم می‌شوند.
به گفته وی، مرکز نخبگان و استعداد‌های برتر دانشگاه دفاع ملی که زیرمجموعه ستادکل نیروهای مسلح است، وظیفه ارائه پروژه‌های جایگزین خدمت را دارد. ضرورت انجام پروژه در صنایع دفاعی، کسب نتیجه است. کسب نتیجه نیازمند امکانات و زیرساخت‌های مورد نیاز نخبگان است، در حالی که بعضا این امکانات وجود ندارد، لذا باید پروژه تغییر کند. نکته دوم اینکه معرفی مشمولان به پروژهها نیز همواره با چالش مواجه است. به این معنا که معمولا پروژهها متناسب با تخصص فرد نیست یا اگر هست، به‌دلیل نبود برخی امکانات مورد نیاز، ممکن است به نتیجه نرسد. مشکل زمانی که تشدید می‌شود پروژه به نتیجه مطلوب نمی‌رسد در این صورت مدت زمان برای فرد تمدید می‌شود تا پروژه را به نتیجه برساند. حال اگر همچنان پروژه به نتیجه مطلوب نرسد، فرد به پادگان معرفی می‌شود و مجبور است خدمت سربازی را دوباره در پادگان بگذراند.