به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، پژوهش همان بخش جداناشدنی دانشگاه است که بیشتر در دوران تحصیلات تکمیلی نمود پیدا می‌کند. البته در دوران کارشناسی نیز برای برخی دانشجویان این مهم شکل می‌گیرد، بسته به نوع رشته و گرایش.این بخش اما به‌دلیل آنکه فعالیت در آن به نوعی غیرلمس است و شفافیتی ندارد، می‌تواند محل مناقشه شود. امسال عده‌ای به طور علنی خبر از «رانت پژوهشی» در دانشگاه دادند و روزنامه «فرهیختگان» به‌عنوان اولین منتشر‌کننده این مساله توانست تا حدی برای روشن شدن این موضوع کمک کند. پس از آن نیز وزارت علوم و برخی سازمان‌های دیگر مواضع خود را علنی اعلام کردند و بنا شد این موضوع پیگیری شود.طبق گزارش روز پایانی تیرماه امسال با تیتر «شفافیت علیه رانت پژوهشی» روزنامه «فرهیختگان»، شرکت‌ها، بانک‌ها و موسسات انتفاعی وابسته به دولت باید حداقل 40 درصد از هزینه امور پژوهشی خود را در مقاطع سه‌ماهه به میزان 25درصد به حساب خاصی نزد خزانه‌داری کل کشور واریز کنند تا در راستای حل مسائل و مشکلات خود از طریق توافقنامه با دانشگاه‌ها و موسسات آموزش‌عالی و پژوهشی و جهاد دانشگاهی و در قالب طرح (پروژه)های کاربردی، عناوین پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی، طرح (پروژه)های پسادکتری و طرح (پروژه)های تحقیقاتی دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی غیرشاغل به مصرف برسانند. همین مساله باعث می‌شد افرادی که با این نهاد و سازمان‌ها در ارتباط هستند، این 40 درصد پژوهش را دریافت و در انحصار بگیرند که با عنوان «رانت پژوهشی» بر آن ایراد گرفته شد. البته ایراد دیگری که عنوان شد، عدم دسترسی یکسان همه دانشگاه به این منابع بود که حتی عنوان کردیم دانشگاه آزاد اسلامی از این بند قانونی تحریم شده است.
دانشجویان و اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌های تهران، امیرکبیر، تربیت‌مدرس و علامه طباطبایی که در آن گزارش به ما کمک کرده بودند، عنوان می‌کردند که اولا نبود شفافیت و دوما رانت در پژوهش، این عرصه را بسیار سخت کرده است. حالا اما دانشگاه آزاد اسلامی برای آنکه این عدم شفافیت را از بین ببرد، اقدام به رتبه‌بندی پژوهشی در بین واحدهای خود کرده است که این رتبه‌بندی ابتدا باید از طریق اطلاعات دقیقی به دست می‌آمد؛ اما این اطلاعات دقیق پژوهشی به‌صورت تجمیعی در دانشگاه آزاد اسلامی وجود نداشت و برای جمع‌آوری آن سامانه متمرکز آمار و اطلاعات پژوهشی (سماپ) پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی با هدف پایش و ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی واحدهای دانشگاهی راه‌اندازی شد.
به همین بهانه، سراغ ایمان عطارزاده، مدیرکل پایش، نظارت و آمار و اطلاعات پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی رفتیم و در گفت‌وگو با او جزئیات تکمیلی این طرح را جویا شدیم.او با بیان اینکه در این سامانه سعی شده با استفاده از امکانات نرم‌افزاری و ایجاد یک فضای کاربری مناسب، آمار حوزه‌های مختلف پژوهشی به نحو شایسته گردآوری شود، می‌گوید: «هدف این سامانه ایجاد یک ساختار اطلاعاتی متمرکز از مجموعه فعالیت‌های پژوهشی واحدهای دانشگاهی و استان‌ها در کنار یک سیستم گزارش‌گیری و داشبورد مدیریتی است که از این طریق ضمن تهیه گزارش‌های متعدد امکان پایش و نظارت بر فعالیت‌های پژوهشی واحدها و استان‌ها به‌طور یکپارچه فراهم می‌شود. هدف دیگر این سامانه جمع‌آوری آمار و اطلاعات پژوهشی در سه سطح واحدی، استانی و درنهایت کشوری است که در مجموعه ستادی سازمان مرکزی جمع‌آوری خواهند شد. در واقع این کارها تا به‌حال به‌شکل جزیره‌ای و تک‌تک انجام می‌گرفت و به‌صورت فایل‌های اکسل از واحدها دریافت می‌شدند که اولا به‌روز و آنلاین نبودند، دوما در سازمان مرکزی اطلاعات هر سال یا چند سال یک‌بار به‌روز می‌شد و سوما هیچ‌گاه به‌طور همزمان این اطلاعات در اختیار سازمان قرار نمی‌گرفت.
او ادامه می‌دهد: «این اولین‌بار است که تمام این آمارها به‌صورت یکجا جمع‌آوری می‌شود که باعث شفافیت خواهد شد.سابقا این‌طور بود که اطلاعات جمع‌آوری‌شده به کار نیاید، چراکه روند کاری بسیار طولانی بود و این گسستگی اطلاعات بعد از آمار‌گیری اتفاق می‌افتاد و پس از این عملیات افرادی باید این اطلاعات را تجمیع می‌کردند، که هیچ‌گاه این اتفاق رخ نمی‌داد و دلیل اصلی هم سیستمی عمل نکردن بود که باعث می‌شود کار آماری و تحلیلی خاصی روی این اطلاعات صورت نگیرد، اما این سامانه متمرکز آماری در حوزه‌های مختلف پژوهشی راه‌اندازی شده است که از تشریح مقالات تا امور مربوط به کنفرانس‌ها، همایش‌ها، طرح‌های درون و برون‌دانشگاهی، آمار مراکز تحقیقاتی، تعداد کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها، کتاب‌های واحدها و تعداد انتشارات واحد، کتاب‌هایی که همکاران در واحدها منتشر می‌کنند، آمار کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های واحدها و بحث ارتباط با صنعت در آن گنجانده خواهد شد. از سوی دیگر ما پایشی روی اطلاعات صنعتی استان‌ها خواهیم داشت؛ یعنی می‌بینیم که پتانسیل استان‌ها از دید شهرک‌های صنعتی فعالی که دارند و توان هر استان از دید حوزه صنعت به چه شکل است که این مساله پایش بسیار ضروری است.»
مدیرکل پایش، نظارت و آمار و اطلاعات پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی افزود: «یکپارچگی و تمرکز در جمع‌آوری و ارائه آمار و اطلاعات فعالیت‌های پژوهشی واحدها و استان‌ها از نقاط قوت سامانه سماپ است؛ این اطلاعات بخش‌به‌بخش از استان‌ها درخواست شده و از روز چهارشنبه هفته پیش، یعنی فردای روزی که ابلاغ شده بود، تا به این لحظه که سامانه را بررسی کرده‌ایم، برخی واحدها اطلاعاتی را وارد کرده‌اند. آخرین مهلتی که برای ثبت اطلاعات عنوان شده نیز 30 آبان‌ماه یعنی کمتر از 13 روز فرصت باقی مانده است و بعد از آن شروع به گزارش‌گیری تحلیلی می‌کنیم، البته با توجه به اینکه آمار به‌صورت متمرکز جمع‌آوری می‌شود، صرفا تمرکز روی تحلیل داده و اطلاعات خواهد بود.»
او به برنامه‌های پس از جمع‌آوری آمار اشاره می‌کند و می‌گوید: «بعد از آنکه زمان وارد کردن اطلاعات به پایان رسید، پایش یا طرح کنترلی از سوی ما اتفاق خواهد افتاد که همان موضوع شفافیت را رقم می‌زند؛ به این صورت که ماهانه یا به‌طور فصلی این فعالیت‌ها مورد تحلیل و ارزیابی قرار خواهند گرفت؛ یعنی در پایان هر فصل از واحدها خواسته می‌شود عملکرد سه ماه گذشته خود را در این سامانه ثبت کنند، در نتیجه در طول هر سال ما چهار گزارش دریافت خواهیم کرد که به‌صورت سه‌ماهه اول، دوم، سوم و چهارم طبقه‌بندی می‌شوند.»
عطارزاده در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که «مبنای تصمیم‌گیری‌های پژوهشی دانشگاه همین اطلاعات خواهد بود» و می‌گوید: «درواقع یک مزیت اینکه ما به‌صورت مستمر عملیات نظارت و پایش را انجام خواهیم داد، این است که عملکرد فعالیت‌های پژوهشی همه واحدها مبنای کار در تصمیم‌گیری‌ها برای فعالیت‌های آینده است. در گذشته این آمار و اطلاعات با توجه به اینکه در حوزه‌های مختلف شکل می‌گرفت و مثلا حوزه ارتباط با صنعت و حوزه امور پژوهشی از طریق فرم‌ها، نامه‌ها و مکاتبات با واحد این اطلاعات جمع‌آوری می‌شد، از نظر کارایی قدرت خود را از دست می‌داد، چراکه اولا زمان فرآیند آن بسیار طولانی می‌شد و دوما به‌دلیل سیستمی نبودن، مبدا تحولات و تصمیم‌گیری‌ها قرار نمی‌گرفتند. از طرفی چون زمان‌بندی‌های آنها مختلف بود، شاید هیچ وقت در یک زمان نمی‌توانستند آمار و اطلاعات را در کنار همدیگر جمع‌آوری کنند و همان‌گونه که می‌دانید، مبنای تصمیم‌گیری‌ها باید براساس کلیه فعالیت‌های پژوهشی واحد انجام گیرد و این کار باعث می‌شود ما بتوانیم کلیه فعالیت‌های پژوهشی واحد را حتی به‌صورت ماهانه و فصلی، درلحظه رصد و نظارت کنیم که موجب شفافیت بسیار بالایی خواهد شد. در گذشته، آمار برخی واحدها به اشتباه ارسال می‌شد و چون رصدی وجود نداشت، تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ها برمبنای فعالیت‌های درحال انجام نبود و شفافیتی نیز در آنها وجود نداشت.»
مدیرکل پایش، نظارت و آمار و اطلاعات پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه در پاسخ به اینکه آیا واحدهای دانشگاهی برای این کار اشتیاقی نشان داده‌اند یا خیر، می‌گوید: «مکانیسمی برای ایجاد اشتیاق در واحدها راه‌اندازی شده و از سوی دیگر برای انجام این فعالیت الزام هم وجود دارد. ما فعالیت‌های پژوهشی را در فاز اول به گردش اطلاعات و شفافیت‌سازی محدود می‌کنیم و در فاز بعدی براساس این اطلاعات که برای همه نیز روشن خواهد شد، پایش و رتبه‌بندی پژوهشی واحدها را خواهیم داشت. درنتیجه اگر به هر دلیلی مسیر فاز اول به‌خوبی در واحدی یا نقطه‌ای پیش نرود، در فاز بعدی از رتبه‌بندی حذف خواهند شد و برای مراحل بعدی مشکلات جبران‌ناپذیری را برای آنها به‌وجود خواهد آورد. مباحثی که حمایت‌های پژوهشی را در پی خواهد داشت، براساس همان رتبه‌بندی انجام می‌گیرد که در این مرحله نیز بازهم دچار ضرر خواهند شد.»
عطارزاده ادامه می‌دهد: «برخی عنوان کردند که با توجه به گستردگی دانشگاه بهتر بود این طرح در استانی یا ناحیه‌ای به‌صورت پایلوت انجام گیرد، سپس به کل دانشگاه الزام شود، اما سامانه از قبل تست شده بود و به ازای تمام بخش‌ها آزمایش‌هایی انجام گرفته بود؛ هیچ مشکلی درخصوص ثبت اطلاعات در واحدها گزارش نشده است و چون همه استان‌ها قابلیت دسترسی به واحدهای زیرمجموعه خود را دارند، پس دیگر مشکلی نخواهد بود. ما فقط بررسی می‌کنیم که اطلاعات تکمیل شوند و تاکنون نیز هیچ مشکلی گزارش نشده است؛ از سوی دیگر با توجه به اینکه سامانه متمرکزی که در دانشگاه آزاد اسلامی ایجاد شده بود باعث می‌شد هم اطلاعات تک‌تک واحدها و مراکز آموزشی و هم اطلاعات تجمیعی استان و کل کشور را در ستاد داشته باشیم، از این طریق به‌راحتی متوجه می‌شویم که هر واحد چقدر برای ثبت اطلاعات دقت لازم را به کار گرفته است. در این سامانه طوری برنامه‌ریزی شده است که واحدها می‌توانند اطلاعات ثبت‌شده خود را مشاهده کنند، سپس استان می‌تواند اطلاعات کل واحدهای زیرمجموعه را ببیند و درنهایت سازمان مرکزی نیز تمام اطلاعات کشور را در اختیار خواهد گرفت که قبلا عنوان شد این اطلاعات برای چه نیازهایی استفاده خواهند شد. ما در این سامانه یک روش سیستماتیک استفاده کرده‌ایم که در آن هم راهنمای مناسبی برای واحدها ارائه شده است و هم اینکه آنها از قبل می‌دانستند این سامانه در حال تکمیل است و برخی واحدها تا حدودی اطلاعاتی را جمع‌آوری کرده بودند. از طرف دیگر واحدها از تمام فیلدهای اطلاعاتی آگاه بودند و در زمان شروع به خوبی همراهی کردند.»
عطارزاده در پایان با اشاره به اینکه واحدها از این طرح استقبال کرده‌اند، افزود: «در طول این یک یا دو هفته‌ای که راه‌اندازی شده است، اطلاعات، بسیار خوب در حال بارگذاری هستند. ما دو نفر از همکاران خود را در سازمان مرکزی مامور کرده‌ایم که به‌صورت روزانه، پاسخگویی به تمام تماس‌ها و پیام‌های همکاران دیگر در کل کشور را انجام دهند تا این طرح در زمان ذکرشده به‌خوبی به پایان برسد و پس از آن بتوانیم تحلیل‌های موردنظر را ارائه دهیم. ما برای شفافیت در کنار واحدها هستیم و هدف صرفا پیدا کردن مشکلات نیست، بلکه ما برای آینده دانشگاه در حال فعالیت هستیم؛ ما سعی می‌کنیم هفته آینده واحدهایی را که اطلاعات خود را تکمیل نکرده‌اند، شناسایی کنیم و دوباره با آنها مکاتباتی انجام دهیم که هم خود واحدها و هم استان‌ها در جریان باشند و هم درنهایت اتمام حجتی نیز شده باشد. ما به‌دنبال این هستیم که از این آمار و اطلاعات پژوهشی واحدها برای سیستم رتبه‌بندی و ارزشیابی و در نتیجه شفافیت این فعالیت‌ها برای کشور و استان استفاده کنیم. این پیش‌نیازی است برای رتبه‌بندی واحدها، چراکه تاکنون رتبه‌بندی پژوهشی در دانشگاه آزاد اسلامی وجود نداشته است، ما هم براساس واحدهای دانشگاه‌ها و هم براساس استانی این رتبه‌بندی را انجام خواهیم داد و تقاضا داریم دوستان برای ثبت اطلاعات درست دقت لازم را داشته باشند.»
* نویسنده: یزدان محمدی، روزنامه نگار