به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، معمولا وقتی به مشکلی برمی‌خوریم، از خود می‌پرسیم مگر این مسائل پیش‌آمده متولی و صاحبی ندارند که به چنین وضعیتی رسیده‌اند. درمورد معضلات زیست‌محیطی تهران نیز باید گفت که مشکل ما اساسا نه از حیث نداشتن متولی بلکه به دلیل وجود ارگان‌های متعدد است که درنهایت کار به هیچ جایی نمی‌رسد. مثلا درباره آلودگی هوا و ترافیک سال‌هاست حرف زده میشود و افراد نظرات کارشناسی می‌دهند ولی در عمل وضعیت کمافی‌السابق است و کاری انجام نمی‌شود. موضوع فرونشست در کشورمان هم از موضوعاتی است که سال‌هاست درباره آن هشدار داده شده اما اکنون وضعیت بحرانی پیدا کرده است. به گفته کارشناسان اکنون تهران و 17 شهر دیگر در کشور وضعیت چندان مناسبی در این زمینه ندارند.
توجه قانون جدید مدیریت بحران به موضوع فرونشست
براساس تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از نشست سطح زمین در مقیاس بزرگ که به دلیل انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه یا عملیات انسانی نظیر معدن‌کاری یا برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی و نفت صورت می‌گیرد؛ معضلی زیست‌محیطی که با گسترش شهرنشینی در کشور وضعیت بحرانی پیدا کرده است. اگرچه موضوع فرونشست به دستگاه‌های بسیاری مربوط میشود اما قانون جدید مدیریت بحران این وظیفه را به عهده وزارت راه و شهرسازی گذاشته است و ما در این رابطه با یکی از اعضای هیات‌علمی مرکز تحقیقات وزارت راه به گفت‌وگو پرداخته‌ایم.علی بیت‌اللهی، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به تشریح موضوع فرونشست پرداخت و گفت: «درواقع موضوع فرونشست زمین از حدود نزدیک به 40 سال پیش در ایران شروع شده و عوارض خطرناک و آسیب‌رسان خود را اخیرا به‌ویژه در اطراف شهر تهران و سایر دشت‌های کشور نشان داده است. این قضیه زیرخطوط حمل‌ونقل جاده‌‌ای و ریلی در مسیر لوله‌های آب و گاز در بسیاری از دشت‌های کشور مشاهده شده و اگر به آن توجهی نشود، ممکن است سبب بروز حادثه و سوانح بحران‌زا شود. تبعات این اتفاق سبب شد در تصویب بند «ذ» ماده 14 قانون مدیریت بحران این موضوع مورد توجه قرار گیرد. این قانون مهر امسال توسط رئیس‌جمهور ابلاغ و وظایف مشخصی به مرکز تحقیقات راه و شهرسازی محول شد که یکی از مهم‌ترین حوزه‌های آن مربوط به زیرساخت‌های حمل‌ونقلی اعم از فرودگاه‌ها، جاده‌ها و تونل‌ها و مسیر شریانات حیاتی مثل لوله‌های انتقال گاز، سوخت و... است. این تاسیسات براساس فرونشست زمین خم و شکننده شده و ممکن است آثار زیانباری به همراه داشته باشد. از طرفی آثار فرونشست در مناطق جمعیتی جنوب تهران که تاسیسات مهمی مانند پالایشگاه‌ها و بسیاری از کارخانه‌های صنعتی در آنجا واقع شده‌اند، هم قابل مشاهده است. پس از انتشار این ابلاغیه این مساله به صورت قانون و لازم‌الاجرا درآمد.»
آسیب فرونشست در تاسیسات حساس
بیت‌اللهی ادامه داد: «ما هم‌اکنون مسیر راه‌آهن یک قطعه‌ای را که در مسیر ورامین بود و زمین در آنجا به‌شدت دچار شکاف و ترک شده بود، مورد ارزیابی قرار داده‌ایم و به یکسری راهکارهای مهندسی با هدف نگهداری و صیانت از راه‌آهن و عدم آسیب‌دیدن آن رسیده‌ایم. این مراحل در دست اجراست و امیدواریم با این کار یک اقدام پیشگیرانه صورت گیرد. همزمان در مسیر اشتهارد، معین‌آباد و شمس‌آباد قم درمورد خطوط انتقال نیرو با همکاری شرکت برق منطقه‌ای تهران یک ارزیابی به صورت میدانی انجام داده‌ایم، چون در اثر این فرونشست شکاف‌هایی در زمین ایجاد میشود که دکل‌های فشارقوی را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. خوشبختانه درمورد 9 فرودگاه مهم کشور هم ارزیابی‌هایی صورت گرفته که البته معنای آن این نیست که آثار تخریبی یا فرونشست خاصی مشاهده میشود، بلکه درحال بررسی هستیم که آیا این پدیده در محدوده‌های مهم هم وجود دارد یا نه؟ در چه سطحی است؟ آیا خطرزاست؟ که اگر به حدی برسد باید تمهیدات مهندسی اندیشیده شود. این مجموعه‌ای از فعالیت‌های ما درخصوص فرونشست زمین بود. موضوع دیگر فروریزش زمین در سطح شهر تهران است. اطلاع دارید که در مناطقی مانند شهران یا خیابان مولوی و میدان قیام، به‌طور ناگهانی فروچاله‌هایی ایجاد شد که منجر به آتش‌سوزی لوله گاز شد. در میدان قیام نیز دو نفر کشته شدند و یک‌دفعه فروچاله‌ای در سطح زمین ایجاد شد و در این مورد هم بندهایی را تهیه کرده‌ایم و قصد داریم در جلسات شورای عالی شهرسازی و معماری آنها را مصوب کنیم. قنات‌های شهر تهران نیز درحال حاضر بدون مالک رها شده‌اند و این موضوع فروریزش است که با فرونشست زمین فرق دارد.
یکی از علل اساسی این فروریزش قنات‌هایی است که ریزش می‌کنند. این قنات‌ها در زمان‌های قدیم مالک داشتند که از آنها نگهداری می‌کردند و انتقال آب برای باغداران جنوب تهران، حوالی منطقه ری امری بسیار حیاتی بود. اکنون همه آن زمین‌ها به ساختمان‌های مسکونی یا ساختمان‌های دیگر تبدیل شده‌اند و دیگر آبی لازم نیست. الان صاحبان آن زمین‌ها نیستند ولی قنات‌ها در زیر زمین به صورت تونل‌های انتقال آب وجود دارند که در اثر ترافیک و وجود آب‌های زیرسطحی شسته و فروریزش‌هایی ایجاد میشود. در زمینه فروریزش نیز بندهایی را تهیه کردیم که صیانت شهری به‌ویژه شهر تهران است، امیدواریم هرچه زودتر ابلاغ شود و حالت قانونی داشته باشد. در 600 دشت ایران فرونشست داریم که این مساله نیازمند مشارکت دستگاه‌های مختلفی است. مساله مهم‌تر که باید به آن توجه شود این است که آثار باستانی و میراث فرهنگی ما هم در اثر فرونشست دچار تخریب شده است. در این مدت ما از وظایف خود در مقابل این مساله غفلت داشتیم؛ وگرنه با این پدیده مواجه نمی‌شدیم. این فعالیت‌هایی که برشمردم شاید قطر‌ه‌ای از دریا باشد. ابعاد این ماجرا زیاد است و ما تازه در شروع کار هستیم و امیدواریم با حمایت‌هایی که میشود قدم‌های مثبتی برداریم.ذکر این نکته نیز ضروری است که ما در اینجا صرفا کار پژوهشی نمی‌کنیم بلکه راهکار عملی می‌دهیم و نتیجه کار منجر به یک قرارداد و تفاهمنامه بین کارفرما و ما به‌عنوان مجری و کارشناس این قضیه میشود.»
تناقض آماری درباره نرخ فرونشست
اگرچه صحبت درباره فرونشست زیاد است اما جالب اینجاست که 25 تا 36 سانتیمتر ارقامی هستند که درباره فرونشست تهران و دیگر شهرهای تهران گفته می‌شوند. همین چند وقت پیش استاندار تهران از فرونشست روزانه یک میلیمتری تهران سخن گفت یا دیگر اعضای شورای شهر تهران نسبت به این مساله هشدار دادند اما آنچه در این میان اهمیت دارد این است که کدام آمار مطمئن است و آن را می‌توان رسمی دانست.
نرخ فرونشست در آخرین اندازه‌گیری کارشناسان مرکز تحقیقات ملی وزارت راه و شهرسازی معادل 24 سانتیمتر در سال نشان داده شده که به گفته بیت‌اللهی این عدد کمتر از روزی یک‌میلیمتر در سال است. این پدیده مانند دمای هوا از نرخ متفاوتی برخوردار است و عدد ثابتی ندارد؛ موضوعی که درمورد با آن با مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور به گفت‌وگو پرداختیم. او در این رابطه گفت: «سازمان نقشه‌برداری متولی اعلام نرخ فرونشست است، درنتیجه آمار مراجع دیگر در این زمینه سندیت ندارد، چراکه ابزارهای دقیقی برای اندازه‌گیری این کار در اختیار ندارند. تجهیزات ما به‌روز هستند اما با توجه به اینکه کشور پهناوری داریم که محدوده‌های تحت‌تاثیر فرونشست در آن بسیار گسترده است، طبیعتا هرچقدر تجهیزات به‌روزتری داشته باشیم، می‌توانیم سرعت تولید گزارش‌های خود را در فواصل زمانی کوتاه‌تری ارائه کنیم، کمااینکه تخمین ما اکنون این است که نزدیک به 100 پهنه تاثیرپذیر از فرونشست در کشور داریم و توانسته‌ایم در یک سال و نیم اخیر 50 اطلس را در این زمینه تهیه کنیم و اطلس بسیاری از این پهنه هنوز تهیه نشده است، ضمن اینکه این مساله باید به‌طور دوره‌ای تکرار شده و اندازه‌گیری‌ها به‌طور مجدد انجام شود. درباره آخرین وضعیت فرونشست در تهران نیز باید گفت وقتی از کلمه متوسط استفاده می‌کنیم به این معناست که برخی پهنه‌ها در تهران وجود دارند که اساسا فرونشستی در آنها رخ نمی‌دهد و برخی نقاط هم وجود دارند که میزان فرونشست آنها در سال متفاوت است. برای مثال وقتی درباره شهریار صحبت می‌کنیم ماکزیمم نرخ فرونشست آن 25 سانتیمتر است، در واقع در قعر آن پهنه اینچنینی اتفاق افتاده، از این جهت به دلیل تنوع پهنه‌ها نمی‌توان رقم مشخصی را اعلام کرد و این‌گونه نیست که میزان فرونشست در نقاط مختلف را اندازه گرفته و با تقسیم بر مساحت اندازه متوسط آن را حساب کنیم. من همواره تاکید کرده‌ام که پدیده فرونشست را فارغ از اینکه چند سانتیمتر باشد، باید در حالت حداقل آن در نظر گرفت و این موضوع را به‌عنوان یک مخاطره ملی شمرده و برای آن راهکارهای مناسب در نظر بگیریم. درنتیجه اگرچه به لحاظ علمی ما باید نرخ‌های دقیق اعلام کنیم اما فکر می‌کنم برای مسئولان حتی یک میلیمتر فرونشست هم باید ازجمله عوامل هشدار‌دهنده باشد و حتما باید به منظور مدیریت مخاطره اقدامات جدی انجام داد.»
جزئیات نامه‌نگاری سازمان نقشه‌برداری با شورای شهر
او در ادامه به تشریح نامه خود به مجموعه مدیریت شهری پرداخت و اعلام کرد: «چند ماه قبل نامه‌ای برای آقای شهردار و اعضای شورای شهر نوشتم که در آن ضمن اعلام آخرین وضعیت فرونشست تهران، از آنها درخواست برگزاری جلسه‌ای را داشتیم تا این موضوع به‌طور کامل تبیین شود که مطابق آن، جلسه‌ای با همین موضوع با حضور اعضای دو کمیسیون معماری و شهرسازی و عمران، شورای شهر، معاونان شهردار تهران، رئیس سازمان مدیریت بحران برگزار شد و به‌طور کامل این موضوع مورد بررسی قرار گرفت. موضوع این جلسه به این مساله اختصاص داشت که ضمن اینکه باید تدابیر ویژه‌ای برای مدیریت این مخاطره ملی در نظر گرفته شود اما برای پایش این موضوع در شهر تهران باید یک برنامه تفصیلی وجود داشته باشد. ما با ظرفیت‌های خود در حال انجام این کار هستیم اما به نظرم در بخشی از پهنه‌ها باید تمرکز مطالعاتی خود را بیشتر کنیم. درنتیجه در این جلسه بر لزوم چاره‌اندیشی مدیریت مخاطره فرونشست و اهتمام لازم برای پایش این مساله تاکید داشتیم.»
پاس‌کاری مسئولان پاشنه‌آشیل معضلات زیست‌محیطی
در همین راستا به سراغ کتال محسنی، معاون فنی سازمان حفاظت محیط‌زیست رفتیم تا این وضعیت را از نظر زیست‌محیطی نیز مورد بررسی قرار دهیم. او درباره آخرین وضعیت فرونشست در تهران به «فرهیختگان» گفت: «آخرین وضعیت را قطعا نمی‌دانیم، سازمان نقشه‌برداری مسئول و متولی این کار است و براساس داده‌های آنها ما اعلام‌نظر می‌کنیم، داده‌های آنها اعلام کرده حدود 20 تا 36 سانتیمتر در طول سال در تهران، اطراف تهران، شهرستان‌های جنوب تهران مانند ورامین، شهریار، اسلامشهر و ری فرونشست زمین داریم، وظیفه سازمان نقشه‌برداری است که اینها را اندازه‌گیری کند و هر روز هم اندازه‌گیری نمی‌کنند و براساس تجزیه و تحلیلی که طبق داده‌های ماهواره‌ای انجام میشود، این اطلاعات به دست می‌آید. فرونشست مساله‌ای نیست که ما آن را تنها به عهده یک دستگاه یا یک نهاد خاص بگذاریم، همه به نوعی درگیر آن هستند و مسئولند و برای حل این مشکل همه باید همکاری کنند، نباید رفع مسئولیت کنیم، من به‌عنوان محیط‌زیست گردن وزارت نیرو بیندازم و وزارت نیرو گردن فلان دستگاه، این‌طوری نمی‌شود. تا جایی که می‌دانم داده‌های ما خیلی به‌روز نیست که بگوییم مثلا اطلاعات دقیقی با توجه به بارندگی‌های اخیر یا بارندگی‌های چند ماه قبل داریم. اطلاعات دقیق‌تر را باید از کسانی که متولی کار هستند، بپرسیم.»
مدیریت مصرف آب راهکاری برای مقابله با فرونشست
محسنی در ادامه درباره راهکارهای مقابله با فرونشست تاکید کرد: «کارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت در این راستا وجود دارد، کاری که در کوتاه‌مدت می‌توانیم انجام دهیم این است که جلوی چاه‌های غیرمجاز را بگیریم؛ چاه‌های مجازی که استفاده غیرمجاز از آنها میشود یعنی بهره‌برداری مازاد از آنچه در پروانه و مجوز صادر شده است، جلوی این کارها باید گرفته شود یا برای حسن انجام این امر هوشمندسازی روی چاه‌های مجاز صورت گیرد و کنتورهایی که هوشمند هستند روی چاه‌های مجاز نصب شوند. در عین حال ما باید به آمایش سرزمین توجه کنیم و ملاحظات محیط‌زیستی یعنی تعادل و توان اکولوژیک سرزمین را مدنظر قرار دهیم. وقتی می‌گوییم توان اکولوژیک یعنی میزان آبی که ما می‌توانیم از یک عرصه و سرزمین بهره‌برداری کنیم، چقدر است و سعی کنیم بیشتر از آن استفاده نکنیم. ما الان چندین‌برابر توان اکولوژیکی از منابع حیاتی‌مان ازجمله آب، خاک و ... استفاده می‌کنیم. ما در جایی مانند جنوب تهران خواسته یا ناخواسته دست به سیاست‌هایی زده و جمعیت را در این محدوده متمرکز کرده‌ایم. وقتی جمعیت را در جایی مانند اسلامشهر، رباط‌کریم شهریار، ورامین و قرچک متمرکز می‌کنیم، آنها از همین منابع آبی استفاده می‌کنند و اتفاقا بحران در همین نقاطی است که نام بردم.
وقتی جمعیت در نقاطی که آب‌های زیرزمینی و باغ و اراضی مناسب کشاورزی دارد، متمرکز شده و صنعت به آنجا برده میشود و بیش از ظرفیت آن محیط ما بار به آنجا اضافه می‌کنیم، از همین آب‌های زیرزمینی استفاده میشود و آن آب‌ها تهی شده و خاک تخریب میشود. حریم آبراهه‌ها، رودخانه‌ها و مسیل‌ها از بین می‌رود و اینها موجب میشود مشکلات محیط‌زیستی ازجمله بحث فرونشست زمین پیش آید که اصطلاحا می‌گویند زخم سر باز کرده زمین است که ناشی از بحران‌های عوامل طبیعی و انسانی است. این قضیه از هشدار هم گذشته و به مرحله‌ای رسیده که با مرگ آب‌ها مواجه می‌شویم. اینها آثار و عکس‌العمل طبیعی طبیعت است. نرم جهانی می‌گوید معمولا آن آب قابل‌استفاده را بیشتر از 40 درصد استفاده نکنید، اگر بیشتر استفاده کنید درواقع به منابع حیاتی خود صدمه وارد کرد‌ه‌اید. ما الان در کشورمان حدودا 3 برابر مصرف می‌کنیم. طبق آماری که دوستان می‌دهند بین 110 تا 120 درصد مصرف داریم.»
متاسفانه کار خاصی در حوزه فرونشست انجام نداده‌ایم
در پایان به سراغ محمد حقانی، کارشناس محیط‌زیست و عضو شورای شهر چهارم رفتیم تا با او درمورد اقدامات انجام‌شده در این زمینه صحبت کنیم. حقانی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «متاسفانه درباره فرونشست حرف‌های بسیاری زده میشود ولی آن‌طور که باید و شاید مدیران اجرایی به این مباحث علمی توجهی ندارند. مشکل اصلی فرونشست‌ها در برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. سفره‌های آب زیرزمینی در طبقات مختلف کشور وجود دارند و میزان آب برداشته‌شده بیشتر از میزانی است که باید وجود داشته باشد، درنتیجه وقتی تعادلی میان آب برداشته‌شده و تزریق آب به لایه‌های سفره‌های زیرزمینی وجود نداشته باشد، این فرونشست‌ها اتفاق می‌افتد، در واقع آب‌های زیرزمینی به صورت حفره‌های زیرزمینی در اعماق زمین وجود دارند که تحت‌فشار زمین هستند و وقتی آب‌ها به صورت بی‌رویه برداشته میشود و آبی جایگزین آنها نمی‌شود، به مرور زمان این لایه‌ها روی هم فشرده می‌شوند و فرونشست رخ می‌دهد. اکنون تهران تا آنجایی که من اطلاع دارم سالانه حدود سی و چند سانتیمتر به‌طور متوسط فرونشست دارد و علت این مساله هم به ساخت‌وسازها و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی از اعماق زمین و جایگزین نشدن آنها برمی‌گردد، مساله‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که اگر روند برداشت آب ادامه داشته باشد حتی اگر بارندگی بیش‌ازحد نرمال طبیعی شود، چون لایه‌های زیرزمینی به صورت فشرده روی هم می‌افتند و امکان اینکه لایه‌ها باز شوند به هیچ وجه نیست، درنتیجه فرونشست ایجاد میشود. اگر بخواهیم مقایسه‌ای انجام دهیم باید بگوییم فرونشست در مکزیک بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است که نرخ آن به 36 سانتیمتر می‌رسد و در تهران هرساله 33 تا 34 سانتیمتر با مشکل فرونشست روبه‌رو هستیم.»
تزریق آب مصنوعی هم دیگر جوابگو نیست
این کارشناس محیط‌زیست در تشریح راه‌های مقابله با پدیده فرونشست اعلام کرد: «تزریق آب مصنوعی به سفره‌های زیرزمینی وقتی تاثیر دارد که این لایه‌ها روی هم فشرده نشده باشند. بازیافت آب راهکاری است که اکنون در این مساله به کار گرفته میشود. روان‌آب‌ها، پساب‌ها و فاضلاب‌ها بازیافت می‌شوند و دوباره به زمین برمی‌گردند اما همان‌طور که اشاره کردم این راهکار وقتی جواب می‌دهد که این اقدام دیر صورت نگیرد، وگرنه جوابگو نخواهد بود. آب‌های زیرزمینی همچون اعتباری در دل زمین هستند که براساس تحقیقات زیست‌محیطی اگر به صورت بی‌رویه برداشت شوند و آبی جایگزین آنها نشود، در نتیجه حتی تزریق آب نمی‌تواند جوابگوی مشکل فرونشست در زمین باشد. آب عامل اصلی آبادانی و وفور جمعیت است، وقتی این ظرفیت‌ها با هم خوانده نشود و بیش از آن برداشته شود، ما با مشکلاتی اینچنینی روبه‌رو خواهیم بود. برای مثال روزی در تهران قرار بود تنها پنج‌میلیون نفر سکونت داشته باشند اما اکنون پنج سد بزرگ وارد آب‌های شهرهای تهران شده که باز هم پاسخگو نیست. وقتی من در شورای شهر چهارم بودم، سازمان آب و فاضلاب طرحی داشت که به صورت ناحیه‌ای پساب‌ها را تصفیه کند تا از بخشی از آن در فضای سبز استفاده کرده و بخشی را به داخل زمین تزریق کنند. اگر دیر شود، این راهکار هم جوابگو نخواهد بود. متاسفانه کار خاصی در حوزه فرونشست انجام نداده‌ایم. باید با طبیعت کنار آمد و در مقابل آن نمی‌توان ایستاد. در طول تاریخ ما قنوات بسیاری داشتیم، در همین تهران حدود 400 تا 500 قنات خوب و اصلی داشتیم که نقاط مختلف شهر تهران را آبیاری می‌کرد، به این قنوات اهمیت ندادیم و با حفر چاه‌ها و پمپاژ آب باعث خشکیده شدن این قنوات شده‌ایم که این خود نوعی مبارزه با طبیعت است. این کار یک اقدام زیست‌محیطی است و باید آن را به سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌سپردند، در حالی که متولی واحدی در این مساله نداریم.»
* نویسنده: الهه قاسمی: روزنامه‌نگار