تا پیش از سال 2012 دانشگاه‌های روسی در رتبه‌بندی QS، شانگهای و تایمز حضور چشمگیری ندارند، اما تا سال 2019 در نظام رتبه‌بندی QS از 14 دانشگاه به 27 دانشگاه ارتقا یافته است. اکنون چهار دانشگاه روسی در نظام رتبه‌بندی شانگهای حضور دارند؛ در سال 2012 ‌این تعداد دو دانشگاه بود. در نظام رتبه‌بندی تایمز در بین 200 دانشگاه برتر دنیا در سال 2019، 35 دانشگاه از روسیه حضور دارند. این اقدامات چه بود؟
 

  ۵ طرح توسعه دانشگاه های روسیه

طرح 100-5

1  روسیه طرحی به نام100-5  (Project 100 - 5) را پیاده کرد. هدف این طرح چیست؟ این طرح می‌گوید روسیه باید پنج دانشگاه برتر را در میان صد دانشگاه جهان قرار دهد. به عبارتی باید به‌گونه‌ای حرکت کنیم که در میان صد دانشگاه برتر جهان، پنج دانشگاه از کشور روسیه حضور داشته باشد. برای این منظور حدود 17 دانشگاه را انتخاب کردند. همچنین برای آنکه عدالت در انتخاب این دانشگاه‌ها رعایت شود، طرح توزیع جغرافیایی نیز در نظر گرفته شد.

 درنهایت به این دانشگاه‌ها به صورت ویژه رسیدگی و توجه شد. البته این موضوع سال‌هاست در کشور ما نیز مطرح است که نمی‌توان به حدود دو هزار و 800 دانشگاه و موسسه آموزش عالی با بودجه قلیل و اندک رسیدگی کرد، اما می‌توان به جای آن 10 تا 15 دانشگاه برتر را انتخاب و به آن توجه خاص کرد. کمیته‌ای که در طرح 100-5 به دانشگاه‌ها نظارت دارد تا خروجی آنها را بررسی کند، هیچ کدام دانشگاهی نیستند و اعضای کمیته آن اغلب بانکدار و چهره‌های اقتصادی هستند. در این طرح هر دانشگاه در زمینه‌های علوم جدید، علوم اعصاب و بیوتکنولوژی و... که امروزه مطرح است، یک طرح ارائه داده و باید نشان دهد در این مسیر به خوبی حرکت می‌کند، وگرنه از چرخه حمایت کمیته اخراج می‌شود.

طرح Research university

۲ البته اقدام دیگری هم در روسیه برای جبران بی‌توجهی به آموزش عالی پس از فروپاشی انجام شود. مسئولان به این نتیجه رسیدند که تمام هزار موسسه آموزش عالی نمی‌توانند پژوهش‌محور باشند؛ بنابراین حدود 40 دانشگاه انتخاب شدند. اسم این دانشگاه‌ها را ریسرچ یونیور سیتی (Research university) گذاشتند و تقسیم مسئولیت کرده و به آنها اعلام کردند ماموریت شما فقط آموزشی نیست، بلکه باید پژوهش‌محور باشید و بقیه دانشگاه‌ها با محور آموزشی باقی ماندند.
 

طرح ادغام

۳  اقدام دیگری که در 10 سال اخیر در روسیه انجام شد ادغام دانشگاه‌هایی است که مجاورت فیزیکی داشتند.

 به عبارتی از ترکیب چند دانشگاه ضعیف، یک دانشگاه قوی‌تر به وجود آمد و تحت مدیریت قوی‌تری قرار گرفت. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان آموزش عالی هر سه بحث یعنی طرح 100-5  و ریسرچ یونیورسیتی (Research university) و ادغام برخی دانشگاه‌ها الگوهای خوبی است که ما در آموزش عالی خود نیز می‌توانیم از آن استفاده کنیم.

رتبه‌بندی سه ماموریت

۴ روسیه در حین انجام طرح 100-5 به این نتیجه رسید که هدف‌گذاری برای حضور پنج دانشگاه برتر در میان 100 دانشگاه برتر جهان با یک مشکل مواجه است. آنها اعلام کرده‌اند وقتی به رنکینگ‌های بین‌المللی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که اولا بسیار ناعادلانه است و ثانیا جهت‌دهی‌ای که این رنکینگ‌ها برای دانشگاه‌ها انجام می‌دهد معیارهایی نیست که لزوما ما برای کشور خود می‌خواهیم.

در چنین شرایطی بود که سال پیش با همت دانشگاه (‌ام گ او) که دانشگاه برتر روسیه و جزء 100 دانشگاه برتر جهان است مرکزی به وجود آمد که رتبه‌بندی «سه ماموریت» را ابداع کرد. این رتبه‌بندی می‌گوید یک دانشگاه در سه ماموریت آموزش، پژوهش و خدمت به جامعه (این که چه کاری می‌تواند برای کشورش انجام می‌دهد) باید ارزیابی شود.

به‌طور مثال در بسیار از رنکینگ‌های بین‌المللی آموزش جایگاهی ندارد یا خدمت به جامعه در این رنکینگ‌ها دیده نمی‌شود. در واقع آنها رنکینگ خود را ابداع کردند، چراکه نمی‌خواستند دانشگاه‌هایشان در خدمت اهداف کشورهای دیگر باشد، بلکه معتقد بودند دانشگاه باید در خدمت رشد و تعالی کشور روسیه باشد.
 

ایده یک دانشگاه متفاوت 

۵ دانشگاه متفاوتی که در روسیه وجود دارد، دانشگاه skoltech نزدیک به مسکو است. حدود پنج سال از تاسیس این دانشگاه می‌گذرد و مشاور تاسیس آن دانشگاه ام‌ای‌تی است. skoltech می‌خواهد یک دانشگاه نسل سوم باشد. در آن هیچ دانشکده‌ای وجود ندارد بلکه انستیتوی تحقیقاتی است. این دانشگاه هیچ دانشجویی در مقطع لیسانس ندارد و تمرکز آن فقط روی پژوهش است. در skoltech انجام کار پژوهشی فقط برای پژوهش نیست بلکه کارهایی در آن صورت می‌گیرد که منجر به خلق ثروت می‌شود. افراد سرشناس از سراسر جهان با حقوق‌های بسیار بالا و تجهیزات بسیار عالی که در اختیار آنها قرار می‌دهند در این دانشگاه جذب شدند. شاید حدود 40 درصد از اساتید آن افرادی هستند که از دانشگاه‌های دیگر کشورها به این دانشگاه آمده‌اند و بقیه هم روس‌هایی بودند که قبلا به آمریکا و اروپا رفته اما برای تدریس در این دانشگاه به روسیه بازگشتند.

در skoltech باید پژوهش‌هایی صورت گیرد تا منجر به تولید محصولاتی شود و درنهایت شرکت‌هایی را به وجود آورد که به فروش برسد و درآمد آن به دانشگاه برگردد. درواقع در این شهر یک دانشگاه skoltech و یک پارک فناوری وجود دارد که استارتاپ‌های حاصل از skoltech در این پارک فناوری مستقر می‌شوند. نکته دیگر این است که این دانشگاه دولتی اداره نمی‌شود بلکه یک هیات‌امنا دارد که این هیات‌امنا می‌توانند تصمیم بگیرند بودجه دانشگاه چگونه هزینه شود. به عبارتی یک نظام خصوصی را با کمک‌هزینه اولیه دولتی توانستند به وجود آورند.

غفلت از دانشگاه‌های روسی

نگاهی به تعاملات بین‌المللی دانشگاه‌های ایرانی نشان می‌دهد این دانشگاه‌ها از پتانسیل‌های دانشگاه‌های شرقی اطلاع چندانی ندارند.

 به‌عنوان مثال گزارشگر همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه صنعتی شریف در گزارش اکتبر 2017 می‌نویسد:‌ «ما با حدود 100 دانشگاه جهان قرارداد همکاری داریم و به‌طور خاص با چند دانشگاه ازجمله گرونوبل فرانسه، HKUSTسنگاپور، پلی‌تکنیک میلان در ایتالیا دارای برنامه Dual Degree در مقاطع ارشد و دکتری هستیم، به‌طوری‌که در سال 2016، 360 مقاله حاصل از تحقیقات مشترک اساتید دانشگاه شریف با دانشگاه‌های جهان چاپ شده است. با این حال و به‌طور واقعی از میان این 100 دانشگاه، عملا با 49 دانشگاه همکاری داریم.»

این گزارشگر می‌افزاید: «تعداد مقالات مشترک ما با دانشگاه‌های آمریکا، کانادا، انگلیس، آلمان و ایتالیا قابل‌توجه است ولی با روسیه تازه در ابتدای راه هستیم و ارقام موجود راضی‌کننده نیست. دانشگاه شریف با 11 دانشگاه روسیه (ازجمله دانشگاه Dubna، دانشگاه Gubkin، دانشگاه دولتی مسکو (اِم‌گِ‌او)، دانشگاه فدرال Kazan، دانشگاه دریایی و پلی‌تکنیک سن‌پترزبورگ، دانشگاه انرژی مسکو (مِ‌ای)، انستیتوی فیزیک و تکنولوژی مسکو (اِم فِ تِ ای)، پلی‌تکنیک نیژنی نوگراد، دانشگاه لباچفسکی نیژنی نوگراد و... ) تفاهمنامه همکاری امضا کرده که به ترتیب تاریخ امضای تفاهمنامه به قرار زیر است.

در سال 2016 دانشگاه شریف سه پروپوزال برای فاند مشترک ایران و روسیه یعنیINSF-RFBR فرستاد که دو مورد آن پذیرش شد و حالا دانشگاه شریف درحال آماده کردن پروپوزال‌های تحقیقات مشترک در حوزه‌های مهندسی نفت (با همکاری دانشگاه Gubkin)، توربو ماشین (با همکاری پلی‌تکنیک سن‌پترزبورگ)، مهندسی دریا (با همکاری دانشگاه دریایی سن‌پترزبورگ)، مهندسی مخابرات (با همکاری پلی‌تکنیک نیژنی نوگراد) و... است.»
 

سهم بودجه دولتی در دانشگاه روسیه فقط ۲۰ درصد

محمدمهدی نایبی، عضو هیات‌علمی و استاد تمام دانشکده برق دانشگاه شریف است. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از نتیجه اقداماتی که در روسیه در حوزه آموزش‌عالی انجام شده است، می‌گوید. به گفته نایبی، اگر به رنکینگ‌های متداول جهانی نگاه کنید، می‌بینید دانشگاه‌های روسیه نسبت به 10 سال پیش تفاوت زیادی کرده‌اند. او درباره نحوه انتخاب پایان‌نامه در دانشگاه‌های روسیه نیز می‌گوید: «در دانشگاه skoltech پژوهش برای مقاله و پایان‌نامه نیست، بلکه برای این است که یک محصول کاربردی تولید شود. این محصول کاربردی هم صرفا محصولی نیست که فقط در بازار وجود داشته باشد، بلکه محصولی برای آینده است؛ یعنی کار علمی و دانشگاهی. در این دانشگاه دانش برای دانش نیست، بلکه برای کاربردی شدن است. البته نحوه انتخاب پایان‌نامه در دانشگاه‌های متداول روسیه به صورت دانشگاه‌های معمول است.»به گفته او، دانشگاه‌ ام گ او مسکو یک دانشگاه دولتی و بزرگ‌ترین دانشگاه در کل کشور روسیه است که همواره رتبه یک را در این کشور دارا بوده است.

نایبی درخصوص تامین مالی در دانشگاه‌های روسیه نیز صحبت به میان آورد: «دانشگاه نفت و گاز گوبکین یک دانشگاه تخصصی در زمینه نفت و گاز و دولتی است. گوبکین با اینکه یک دانشگاه دولتی است اما تنها 20 درصد از بودجه آن را دولت تامین می‌کند و بقیه بودجه آن از پروژه‌هایی که در صنعت وجود دارد، تامین می‌شود.»

عضو هیات‌علمی و استاد تمام دانشکده برق دانشگاه شریف می‌گوید: «چیزی که همیشه در دانشگاه‌های روسیه توجه من را به خود جلب کرده، نسبت استاد به دانشجو است. در اکثر این دانشگاه‌ها نسبت استاد به دانشجو یک به 10 یا یک به 15 است. در دانشگاه ‌ام گ او با حدود 100 هزار دانشجو 10 هزار عضو هیات‌علمی وجود دارد که آمار عجیبی است. همچنین نسبت دانشجوی خارجی به کل دانشجویان در دانشگاه روسیه هم آمار جالبی است. حدود 10 تا 15 درصد دانشجوی خارجی در روسیه وجود دارد که آمار بسیار خوبی است.»

* نویسنده : سارا طاهری روزنامه نگار