وقایع اسرائیلیه: فهرست کوتاه فیلمهای نامزد شده برای اسکار در بخش بینالمللی بهترین فیلم، نکته جالبی در دل خودش دارد، چهار فیلم عربی در این فهرست قرار گرفتهاند که جز یکی از آنها، الباقی همگی در مورد فلسطین و روایت اشغالگری رژیم اسرائیل در زمینههای مختلف هستند. بد ندیدم که در این شماره نگاهی به این فیلمها داشته باشم و بخوانیم و بدانیم که چرا این فیلمها، روایتهای مهمی هستند.
نکته اول، چرا؟
نزاع بین هواداران فلسطین و رژیم، در بین بازیگران و فعالان هالیوودی تاریخچه بلندی دارد، گرچه فضای سیاستگذاری در سینمای آمریکا، عموماً همسو با منافع رژیم است؛ اما باید توجه کرد که این همسویی صددرصدی نیست و همچنین جریانهای مستقل فکری تلاش کردهاند صدای متفاوتی در هالیوود داشته باشند؛ با اتفاقات دو سال اخیر در غزه، این نزاع شدت بیشتری گرفت که خود باعث شد حتی سوپرمن جدید، اثری ضد اسرائیلی معرفی شود. همچنین باید توجه داشت که اسکار به شکل تاریخی – شاید به دلیل سعی در جا انداختن این موضوع که پیشرو است – به مسائل روز واکنش نشان میدهد و بخشی از اهمیتی که موضوع فلسطین در رسانههای جهان پیدا کرده است، در انتخابهای امسال اسکار دیده میشود. اسکار امسال فیلم فلسطین 36 را از فلسطین، صدای هند رجب از تونس و هر آنچه از تو مانده را از اردن در فهرست کوتاه نمایندگان بهترین فیلم بینالمللی قرار داده است که در ادامه به آنها نگاهی خواهم انداخت.
«فلسطین 36»؛ نماینده کشور فلسطین در اسکار
فلسطین 36 بازسازی سینمایی گسترده و جاهطلبانهای از قیام عربی ۱۹۳9–۱۹۳6 در فلسطین است که با استفاده از تصویربرداری باشکوه، آرشیو رنگی تاریخی و داستانهای درهمتنیده، لحظهای تعیینکننده در تاریخ خاورمیانه را که برای بسیاری از تماشاگران خارجی ناآشناست، با وضوح و وزن روایت میکند؛ فیلمی که اهمیتش نه فقط در بازنمایی گذشته، بلکه در چگونگی بازخوانی تاریخ از منظر فلسطینی برای مخاطبان جهانی است، بهویژه در زمانی که دو سال تهاجم گسترده رژیم اسرائیل به غزه بر گفتمان عمومی تأثیر گذاشته و حساسیتها نسبت به روایتهای تاریخی در منطقه را تشدید کرده است.
در این اثر، تمرکز بر زندگی شخصیتهایی همچون یوسف، خبرنگارانی که میکوشند صدای مردمشان را برسانند و روستائیانی که در برابر قدرتهای استعماری میایستند، تجربه زمانهای را ارائه میدهد که هویت ملی و مقاومت جمعی شکل میگیرد و پیامدهای آن تا امروز ادامه دارد. سبک روایت با ساختار اپیک و چندخطی، تلاش میکند ابهامهای تاریخی را کاهش دهد و پیام سیاسی روشنی ارائه دهد که تاریخ را نه بهعنوان گذشتهای ایستا، بلکه بهعنوان نیرویی زنده در مبارزات جاری مینگرد؛ بازتاب پیوند میان سرکوب نظامی و احساس بیعدالتی که در متن فیلم با حساسیت به تصویر کشیده شده است؛ اما ساختار محدود ۱۲۰ دقیقهای گاه باعث میشود برخی از پیچیدگیهای تاریخی و شخصیتی بهصورت روایتی فشرده و تا حدی کلیشهای ظاهر شود، بهخصوص در نمایش چهرههای بریتانیایی که بهوضوح به نقشهای نمادین نیروهای استعماری تقلیل یافتهاند و این انتخاب نمایشی ممکن است از نظر بعضی تحلیلها باعث شود تصویر دوره تاریخی کمعمقتر از آنچه شایسته موضوع است به نظر برسد.
با این حال، فلسطین 36 بهعنوان انتخاب رسمی فلسطین برای جایزه اسکار بهترین فیلم بینالمللی به دلیل قدرت بازنمایی فرهنگی، انسجام بصری و گفتوگویش با مخاطبان جهانی برجسته شده است، اثری که فراتر از یک درام تاریخی میکوشد روایتهایی را که در نظام آموزشی و رسانهای غالب کمتر شنیده شدهاند، در کانون توجه قرار دهد و بازاندیشی در مورد ریشههای منازعه کنونی را ممکن سازد.
«صدای هند رجب»؛ نماینده تونس در اسکار
فیلم صدای هند رجب اثر کارگردان تونسی کـوثـر بن هنیه، درامی مستندواره با ساختاری منحصربهفرد است که مرزهای روایت مستند و داستانی را در هم میشکند تا مخاطب را در دل یک تراژدی واقعی و بیوقفه قرار دهد. فیلم بر اساس داستان واقعی تماس اضطراری یک دختر فلسطینی ششساله – هند رجب معروف - که در زیر آتش نیروهای رژیم اسرائیلی در غزه گرفتار شده ساخته شده است و لحظات آخر زندگی هند رجب را از طریق صدای واقعی تماس ضبط شده منتقل میکند. فیلم تقریباً در زمان واقعی – یعنی همان مقدار که ماجرای هند رجب در واقعیت طول کشیده - این تلاش ناامیدانه برای نجات را بازسازی میکند، با تمرکز بر کارکنان هلال احمر فلسطین که در یک فضای بسته و مملو از اضطراب تلاش میکنند پلی ایجاد کنند بین صدای ضعیف کودک و نهادهای بینالمللی. این تمرکز تماشاگر را در فشار روانی و اخلاقی لحظه لحظه ماجرا بهطور غیرقابلفراری قرار میدهد. سبک سینمایی فیلم با استفاده از ترکیب تصاویر بازسازیشده، بازی دقیق بازیگران و بهکارگیری صدای واقعی تماس، تجربهای دردناک و بیپرده ارائه میدهد که احساس نزدیکی و همذاتپنداری با وضعیت کودکی را که در دنیای واقعی قربانی جنگ شده، به نهایت میرساند.
این انتخاب فرم، ضمن برجسته کردن اهمیت تاریخی و اخلاقی رویداد، باعث میشود صدای هند رجب فراتر از یک روایت صرفاً خبری یا سیاسی قرار گیرد و یک تحلیل انسانی و فراگیر از هزینههای بیپایان تجاوز و اشغال فلسطین ارائه دهد، چیزی که در دل هجوم دو ساله اخیر به غزه بیش از همیشه معنی پیدا کرده است. از نظر ساختاری، فیلم با وجود مدت زمان نسبتاً کوتاهش، به نحوی طراحی شده که هیجان و اضطرارِ نزدیک به تریلر را حفظ کند؛ اما این انتخاب نقاط ضعفی هم داشته، چون به اعتقاد برخی از منتقدین استفاده از لحظات واقعی و دراماتیزه کردن آنها برای ایجاد تأثیر احساسی قوی، میتواند به نوعی خلق «لحظات سینمایی» از مصائب انسانی واقعی منتهی شود که همزمان میتواند هم روایت سینمایی و هم قدرت واقعیت را به ابزاری هنری کاهش دهد.
برجسته شدن فیلم در جشنوارههای معتبر و نامزدیهای جهانی، از جمله رقابت در بخشهای اصلی و توجه آکادمی اسکار، به دلیل تواناییاش در بازآفرینی لحظههای شخصی و خرد انسانی در برابر خشونت گسترده و همچنین تلفیق بینقص فرم مستند با روایت داستانی نهفته است که به تماشاگر امکان میدهد نه فقط درباره جنگ و سیاست بیندیشد، بلکه به عمق تجربههای انسانهای عادی گرفتار در این بحران فرو رود و صدای کسانی را که در جریان اخبار معمولاً نادیده گرفته میشوند، تقویت کند.
«هر آنچه از تو باقی مانده»؛ نماینده اردن در اسکار
فیلم هر آنچه از تو باقی مانده روایتی چندنسلی و بلندپروازانه است که تاریخ فلسطین را نه از مسیر وقایع بزرگ سیاسی، بلکه از خلال حافظه خانوادگی و تجربه زیسته شخصیتها بازخوانی میکند؛ فیلم از سال ۱۹۴۸ و روز نکبت آغاز میشود و با حرکت تدریجی به سوی دهههای بعد، نشان میدهد چگونه اشغال، تبعید و خشونت ساختاری به بخشی از زیست روزمره فلسطینیان تبدیل میشود و از نسلی به نسل دیگر منتقل میگردد. روایت با یک نقطه عطف در اواخر دهه ۱۹۸۰ گره میخورد؛ جایی که سرنوشت یک نوجوان فلسطینی در دل اعتراضات خیابانی، گذشته خانواده را بازخوانی کرده و پیوند میان تاریخ فردی و تاریخ جمعی را عیان میسازد.
ساختار غیرخطی و استفاده از پرشهای زمانی، حافظه را به موتور اصلی روایت بدل میکند و به فیلم اجازه میدهد نشان دهد چگونه خاطرات سرکوبشده، انتخابهای امروز را شکل میدهند. اثر در پرداخت مناسبات خانوادگی، عشق، فقدان و پیوند با زمین، لحنی کنترلشده و انسانی دارد و از تبدیل رنج به شعار یا ملودرام پرهیز میکند؛ دوربین اغلب در فاصلهای سنجیده میایستد تا خشونت را نه بهعنوان نمایش، بلکه بهمثابه واقعیتی مداوم و فرساینده ثبت کند.
درعینحال، گستردگی زمانی و تمایل فیلم به پوشش دادن چند دهه تاریخ، گاه باعث فشردگی روایت و نابرابری ریتم میشود و برخی شخصیتها فرصت پرداخت کامل پیدا نمیکنند، ضعفی که نتیجه مستقیم جاهطلبی روایی اثر است. اهمیت All That’s Left of You در توانایی آن برای ترکیب تاریخ سیاسی با تجربه عاطفی نهفته است؛ فیلم نشان میدهد منازعه فقط در سطح مرزها و قطعنامهها جریان ندارد، بلکه در روابط خانوادگی، بدنها و حافظهها رسوب میکند. همین نگاه انسانی و جهانشمول، در کنار انسجام بصری و روایتمحور بودن اثر، آن را به گزینهای جدی در مسیر نامزدی اسکار تبدیل کرده است؛ فیلمی که نه صرفاً درباره فلسطین، بلکه درباره تداوم زندگی در شرایط سلب حق، نفی بلد و زندگی تحت اشغال سخن میگوید.