محمد وحیدی، وقایع اسرائیلیه:دانشگاه بار - ایلان از ابتدا نه صرفاً بهعنوان یک نهاد آموزشی، بلکه بهعنوان پروژهای ایدئولوژیک - سیاسی طراحی شد. بنیان آن در سال ۱۹۵۵ را نمیتوان بدون درک بحران هویت اسرائیل نوپا فهمید؛ دولتی که تازه از دل جنگ، مهاجرت، منازعه و بحران مشروعیت بیرون آمده بود و همزمان میخواست مدرن، سکولار و علمی باشد و در عین حال مشروعیت خود را از تاریخ، متن و سنت یهودی بگیرد. مسئله فقط این نبود که دانشگاهی دیگر به مجموعه دانشگاههای موجود اضافه شود؛ مسئله این بود که چه نوع دانشی تولید شود؟ چه کسانی آموزش ببینند؟ و این دانش نهایتاً در خدمت چه پروژهای قرار گیرد؟
دانشگاهی که برای دولت فکر میکند
نامگذاری دانشگاه به نام خاخام مئیر بار - ایلان (از رهبران صهیونیسم مذهبی جنبش میزراحی) دقیقاً در همین چهارچوب معنا پیدا میکند. بار - ایلان نه صرفاً یک روحانی یا یک شخصیت مذهبی، بلکه نظریهپرداز ایدهای بود که میکوشید شکاف میان سنت و دولت مدرن را پر کند. او معتقد بود یهودیت اگر میخواهد در جهان جدید بقا داشته باشد، باید بهجای ایستادن در برابر ساختار دولت مدرن به درون آن نفوذ کند، آن را تفسیر کند و به آن معنا بدهد. دانشگاهی که به نام او تأسیس شد قرار بود دقیقاً همین کار را انجام دهد؛ تولید نسلی از نخبگان که هم زبان علم مدرن را بدانند و هم قادر باشند آن علم را در چهارچوب یک دولت یهودی مشروعیتبخشی کنند. از این منظر، بار - ایلان از ابتدا دانشگاهی بود برای «پرورش نخبگان وفادار». این وفاداری فقط وفاداری سیاسی ساده نبود؛ وفاداری ایدئولوژیک، تاریخی و هویتی بود. دانشآموختگان این دانشگاه قرار نبود صرفاً پژوهشگر یا متخصص فنی باشند؛ بلکه قرار بود در ارتش، قوه قضائیه، سیستم آموزشی، بدنه بوروکراسی، رسانهها و سیاست نقش ایفا کنند و در عین حال حامل یک روایت مشخص از «دولت یهود» باشند. همین نکته توضیح میدهد چرا برخلاف دانشگاه عبری اورشلیم، بار - ایلان هرگز خود را بیطرف یا صرفاً علمی تعریف نکرد. بیطرفی در قاموس بار - ایلان، نوعی فقدان مسئولیت تلقی میشد. الگوی نمادین دانشگاه - تورات در کنار میکروسکوپ - یک شعار تبلیغاتی یا تصویر تزیینی نیست؛ این تصویر برنامه کار است. تورات نماد متن، سنت و مشروعیت تاریخی است؛ میکروسکوپ نماد علم، فناوری و قدرت مدرن. بار - ایلان از ابتدا خود را مکانی تعریف کرد که این دو نهتنها در تعارض نیستند، بلکه باید فعالانه به هم متصل شوند. این اتصال، در عمل، به معنای آن بود که دانشگاه مسئولیتی فراتر از آموزش دارد؛ مسئولیت تفسیر، ترجمه و بازسازی یهودیت برای استفاده در دولت مدرن.
دانشکدهای برای حکمرانی ایدئولوژیک
دانشکده مطالعات یهود در بار - ایلان، قلب ایدئولوژیک دانشگاه است. برخلاف بسیاری از مراکز مطالعات یهود در جهان که رویکردی تاریخی یا انسانشناسانه دارند، این دانشکده از ابتدا مأموریت سیاسی - کاربردی داشته است. هدف اصلی آن، بازتعریف متن و سنت یهودی برای پاسخ به پرسشهای دولت مدرن است. پروژههای تلمودی انجامشده در این دانشکده، بهویژه از دهه ۱۹۹۰ به بعد، به مسائلی چون «جنگ عادلانه»، «اطاعت از حاکم»، «حقوق اقلیتها در دولت یهود» و «مالکیت زمین» پرداختهاند. این پروژهها اغلب در قالب کتابها و مقالات منتشر شده و در برنامههای آموزشی افسران ارتش، قضات دادگاههای دینی و معلمان مدارس مذهبی - ملی مورد استفاده قرار گرفتهاند. برای مثال، در اوایل دهه ۲۰۰۰، پروژهای درباره مفهوم «فرمان پادشاه» در متون یهودی انجام شد که تلاش داشت نشان دهد در شرایط امنیتی خاص، حاکم میتواند فراتر از محدودیتهای معمول عمل کند. این خوانشها بعدها در توجیه حقوقی برخی سیاستهای امنیتی و استثناهای قانونی دیده شد. دانشکده مطالعات یهود همچنین نقش مهمی در پروژههای مربوط به «سرزمین اسرائیل» ایفا کرده است. پژوهشهایی که به بازخوانی متون تاریخی و مذهبی درباره یهودیه و سامره میپردازند، صرفاً تحقیق تاریخی نیستند؛ بلکه ابزارهایی برای تثبیت گفتمان حاکمیتی و ارضیاند. این متون در سخنرانیهای سیاسی، لوایح پیشنهادی و حتی احکام قضایی بازتاب یافتهاند.
وقتی دانشگاه تبدیل به کارخانه ایده راهبردی میشود
در دهههای ۱۹۹۰ تا امروز، بار - ایلان تصویر خود را بازتعریف کرد؛ تبدیل از مؤسسهای که «یهودیت دانشگاهی» را نگه میداشت به نهادی که عمداً میخواهد «تولیدکننده فکر کاربردی» برای دولت و دستگاههای امنیتی باشد. جدای از حوزه علوم انسانی و مطالعات راهبردی، دانشگاه زیرساختهای فنی قابلتوجهی ساخت: از مراکز نانوفناوری (BINA) تا مؤسسه علوم داده و هوش مصنوعی، تا مراکز کوانتومی مثل QUEST. اینها نه صرفاً واحدهای پژوهشی که پلهاییاند میان دانشگاه و صنعت؛ محلی برای همکاری با شرکتهای خصوصی و همینطور برای تولید فناوریهای کاربردی که نیازهای امنیتی و اقتصادی را پوشش میدهند. فهرست رسمی دانشگاه نشان میدهد بار - ایلان بیش از صد مؤسسه و دهها مرکز پژوهشی دارد. عددی که نشان میدهد دانشگاه انتخاب کرده است یک بازیگر بزرگ پژوهشی و تأثیرگذار باشد. از مهمترین این مراکز تحقیقاتی:
BINA (Institute for Nanotechnology and Advanced Materials): مجموعهای از زیرمرکزها در حوزههای پزشکی، مواد نانو، نانو - فوتونیک و انرژی که هدفشان تولید خروجیهای فناورانه با ارزش اقتصادی و کاربردی است. این نوع مراکز معمولاً قراردادهای پژوهشی با بخش خصوصی و تسهیلات آزمایشگاهی برای نمونهسازی دارند.
DSAI (Data Science & AI Institute): تمرکز بر تحلیلِ کلاندادهها و تولید ابزارهای تحلیل که هم در زیستپزشکی و هم در امنیتِ سایبری کاربرد دارد. ذکر این مرکز مهم است؛ چرا که اکنون تحلیل داده و هوش مصنوعی نقش اساسی در شناسایی تهدیدها، تحلیل شبکههای اجتماعی و پیشبینی روندها دارد.
QUEST (Quantum Entanglement Science & Technology): بار - ایلان در حوزه فناوری کوانتومی هم فعال شده است؛ مرکزِ QUEST خود را به عنوان بازیگری ملی در فناوریهای کوانتومی معرفی میکند؛حوزهای که هم جنبه علمی دارد و هم کاربردهای امنیتی (مثلاً رمزنگاری کوانتومی). سرمایهگذاری در کوانتوم نشان میدهد دانشگاه قصد دارد در لایههای فناوریِ حساس ملی حضوری فعال داشته باشد. در سالهای اخیر دانشگاه اعلامهایی درباره آزمایشگاهِ نمونه برای فناوریهای باتری و سلول سوختی داشته که با هدفِ تقویت ذخیرهسازی انرژی ملی و ایجاد زنجیره تأمین فناوری صورت گرفت.