خواجه نظامالملک طوسی، وزیر بزرگ و اندیشمند قرن پنجم هجری یکی از برجستهترین چهرههای سیاسی و فرهنگی ایران و جهان اسلام محسوب میشود. او در سال ۴۰۸ قمری در طوس در دل خراسان به دنیا آمد و در محیطی رشد یافت که دیوانسالاری ایرانی و فرهنگ دینی ریشهای عمیق داشت. توانایی ذهنی، آمادگی علمی و مهارت عملی او موجب شد که بهسرعت در ساختار حکومتی سلجوقیان پیشرفت کند و سرانجام وزارت دو سلطان بزرگ، آلپارسلان و ملکشاه سلجوقی را بر عهده گیرد. حضور او در رأس دولت نزدیک به 30سال ادامه یافت و طی این مدت توانست یکی از مهمترین دورههای شکوفایی تمدنی و سیاسی تاریخ اسلامی را رقم بزند. سرانجام در سال ۴۸۵ قمری در مسیر بغداد به دست یکی از فدائیان اسماعیلی ترور شد؛ مرگی که خود نشانهای از نفوذ و تأثیر گسترده او بر سرنوشت دولت سلجوقی است.
نظامالملک در جایگاه وزیر، نقش بنیادین در تثبیت دولت سلجوقی ایفا کرد. او توانست ساختار پراکنده و نظامی حکومت سلجوقی را به دولت دیوانسالار و قانونمند تبدیل کند. اصلاحات گسترده او در حوزههای مالیات، ولایات، نظام سپاهی و اداره کشور، سبب تقویت اقتدار مرکزی و کاهش قدرتطلبی امیران محلی شد و امنیت و نظم را در سراسر قلمرو پهناور سلجوقیان برقرار ساخت. خواجه باور داشت که اساس حکومت بر عدالت، تدبیر، نیروی دانا و اخلاق سیاسی صحیح استوار است. اندیشههای او در کتاب ارزشمند «سیاستنامه» منعکس شده است؛ اثری که مجموعهای از تجربههای حکومتداری، توصیههای اخلاقی و تحلیلهای تاریخی است و آن را باید یکی از مهمترین منابع اندیشه سیاسی در تمدن اسلامی دانست. در نگاه او، حاکم باید خادم مردم باشد و عدل را محور تصمیمگیری قرار دهد؛ چراکه بدون عدالت، قدرت سیاسی پایدار نمیماند.
بزرگترین و ماندگارترین خدمت خواجه نظامالملک، بنیانگذاری مدارس نظامیه بود که نقطه عطفی در تاریخ آموزش اسلامی به شمار میآیند. این مدارس، نخستین شبکه سازمانیافته آموزش عالی در جهان اسلام بودند که در شهرهای بزرگ همچون بغداد، نیشابور، اصفهان، هرات، بصره و بلخ تأسیس شدند و هدف آنها تربیت نخبگان دینی، علمی و اداری برای اداره کشور بود. نظامیهها نهتنها محل آموزش علوم دینی، فقه، حدیث و کلام بودند، بلکه در آنها علوم ادبی، فلسفه، حساب، طب و گاه منطق نیز تدریس میشد. این مدارس بهگونهای طراحی شدند که دانشجویان از اقامت، استاد، کتابخانه و هزینههای زندگی برخوردار باشند؛ اقدامی که عدالت آموزشی و فرصت برابر برای رشد استعدادها را ممکن میساخت.
نظام آموزشی در دوره خواجه، بر پایه سه اصل مهم استوار بود: علم، اخلاق و کارآمدی اجتماعی. هدف از آموزش تنها انتقال دانش نبود، بلکه پرورش اندیشمندانی بود که بتوانند در ساختار اداری و اجتماعی نقشآفرین و مسئولیتپذیر باشند. به همین سبب نظامیهها محل پیوند علم و عمل شدند. دانشجویان این مدارس نه فقط با متون علمی، بلکه با مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آشنا میشدند و بخش مهمی از مدیران، قاضیان، دیوانسالاران و معلمان قرنهای پنجم و ششم هجری از میان فارغالتحصیلان این مدارس پرورش یافتند. بهاینترتیب، نظامیهها موتور اصلی رشد تمدنی آن دوره بودند و نقش مهمی در تبدیل ایران به قلب علمی جهان اسلام ایفا کردند. اندیشه خواجه در حوزه فرهنگ نیز اثرگذار بود. او با احیای سنت دیوانسالاری ایرانی، توسعه زبان فارسی و تقویت فضای فرهنگی و علمی زمینهای فراهم کرد که ایران در سدههای بعد نیز نگهبان فرهنگ اسلامی و ایرانی بماند. پیوند سنن ایرانی با مفاهیم سیاسی و دینی اسلامی از او شخصیتی تمدنی ساخت که آثارش قرنها دوام یافت.
فراتر از تاریخ، اندیشه خواجه نظامالملک امروز نیز برای ساختن جامعه نوین ایران درسهایی بزرگ دارد. مدل آموزشی نظامیهها، که بر پایه عدالت آموزشی، تربیت نخبگان، پیوند تجربه و علم، و استقلال علمی سامان یافته بود، میتواند الگوی تحول آموزش در عصر فراهوشمند باشد. امروز که آموزش به سوی هوش مصنوعی، یادگیری شخصیسازیشده، دانشگاههای شبکهای و مدیریت دانش مبتنی بر داده حرکت کرده است، میتوان از اصول خواجه الهام گرفت: آموزش باید آیندهساز باشد نه حافظ محفوظات؛ نظام تربیت مدیران باید پیش از رسیدن به مسئولیت شکل گیرد؛ عدالت آموزشی باید محقق شود تا استعدادهای پنهان برخیزند؛ و علم باید مستقل، آزاد و در خدمت پیشرفت جامعه باشد. همانگونه که نظامیهها موتور تولید فکر و فرهنگ بودند، امروز نیز باید دانشگاهها و مدارس هوشمند موتور تولید علم، اخلاق و توانمندی باشند.
خواجه نظامالملک الگویی برجسته برای حکمرانی دانشبنیان و آموزش هدفمند است. اگرچه زمانه او با عصر امروز فاصله بسیار دارد، اما اصول فکری او همچنان قابلاستفاده و الهامبخش برای طراحی نظام آموزشی در عصر فراهوشمند و تحول دیجیتال است. همانگونه که نظامیهها محیطی سازمانیافته برای تربیت نخبگان و تولید فکر بودند، امروز نیز نظام آموزشی باید بر پرورش توان حل مسئله، تفکر انتقادی، اخلاق علمی، عدالت آموزشی و پیوند دانش و فناوری متمرکز باشد. عدالت آموزشی در روزگار خواجه به شکل دسترسی رایگان و حمایت مالی از دانشجویان تحقق یافت؛ امروز همان اصل باید با دسترسی برابر به اینترنت، ابزارهای دیجیتال و هوش مصنوعی بهروز شود. همچنین همانگونه که وی رابطه میان علم و حکومت را برقرار کرد، امروز نیز لازم است دانش دانشگاهی مستقیماً در حل مسائل جامعه و آینده کشور به کار گرفته شود.
بهطور خلاصه، خواجه نظامالملک طوسی نهتنها سیاستمداری کارآمد، بلکه اندیشمند و یکی از معماران بزرگ تمدن اسلامی - ایرانی بود. میراث او در عرصه آموزش، فرهنگ و ساختار حکمرانی تا قرنها اثرگذار ماند و همچنان میتواند چراغ راه آینده باشد. بازخوانی و بهرهبرداری از اصول اندیشه او میتواند راهنمای طراحی نظام آموزشی هوشمند، عدالتمحور و توانمندساز برای آینده ایران باشد.