در آستانه هفته کتاب، دانشگاه آزاد اسلامی شبیه شهری بزرگ شده است که در پس درهای بسته کتابخانههایش، تدارک یک تغییر خاموش اما عمیق را دیده است؛ تغییری که از اتاقهای برنامهنویسی واحد کردستان آغاز شده، در جریان آمادهسازی سامانه یکپارچه کتابخانهها جان گرفته و در مسیر راهاندازی سامانه سراسری همایشها ادامه پیدا کرده است. در سوی دیگر، نشر دانشگاه آزاد نیز پوست میاندازد؛ از ورود به عرصه نشر عمومی تا طراحی محتوای آموزشی برای کودکان و دانشآموزان. در دل این حرکت گسترده، گنجینهای نزدیک به پانزده میلیون جلد کتاب، ایستاده و آماده است تا با استفاده از فناوریهای نو و انتشار دیجیتال، نقش تازهای در زندگی علمی و فرهنگی کشور ایفا کند؛ نقشی که قرار است دانشگاه آزاد را نه فقط در قامت یک نهاد آموزشی، بلکه بهعنوان یک بازیگر فعال در سپهر فرهنگی ایران نشان دهد. آغاز هفته کتاب و کتابخوانی بهانهای شد تا با حمید افتخاری مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد اسلامی به گفتوگو نشسته و از او درباره اقدامات دانشگاه در حوزه کتابخانهها بپرسیم که در ادامه مشروح آن را از نظر میگذرانید.
راهاندازی سامانه یکپارچۀ کتابخانهها تا دهۀ فجر
مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد اسلامی در ابتدای سخنان خود در پاسخ به این سؤال که چه اقداماتی در حوزه کتابخانهها در دست دارید، گفت: «هماکنون با واحد کردستان همکاری داریم و در حال آمادهسازی سامانه کتابخانه دانشگاه هستیم که در داخل دانشگاه طراحی شده است. همکاران ما در حال انجام تستهای نرمافزاری و تستهای امنیتی هستند. سایت در حال حاضر در قالب تست بالاآمده و از نظر فنی و فرایندی به سطح مطلوبی نزدیک شده است. امیدواریم تا دهه فجر بتوانیم این سامانه را با حضور ریاست محترم دانشگاه رونمایی کنیم.»
او با بیان اینکه در واقع ما در حال راهاندازی سامانه یکپارچه کتابخانههای دانشگاه آزاد اسلامی هستیم، گفت: «این سامانه با همکاری واحد کردستان درحالتوسعه است. همکاران واحد کردستان ما درآنواحد مسئولیت کدنویسی و آمادهسازی فنی سامانه را برعهده دارند و کار بهخوبی پیش میرود. همزمان با همکاری دوستان واحد کردستان، ما با واحد شیراز نیز در حال کار روی سامانه یکپارچه همایشهای دانشگاه آزاد اسلامی هستیم. این سامانه مدتی است آمادهشده؛ اما برخی بحثهای حقوقی باعث تأخیر در بهرهبرداری نهایی آن شده است.»
افتخاری بیان کرد: «در حال حاضر بسیاری از واحدهای دانشگاه که همایش برگزار میکنند، عملاً از همین سامانه استفاده میکنند، ولی در قالب قراردادهای جداگانه. برنامه ما این است که در آینده نزدیک، این سامانه بهصورت یکپارچه و رسمی برای تمامی همایشهای دانشگاه آزاد مورداستفاده قرار گیرد.»
ضرورت ورود دانشگاه آزاد به حوزه نشر عمومی
مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد اسلامی، همچنین از اخذ «مجوز نشر عمومی» برای دانشگاه آزاد و ضرورت ورود این دانشگاه به حوزه نشر عمومی سخن گفت.
افتخاری با اشاره به اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توضیح داد: «برخی از کتابهایی که توسط اعضای هیئتعلمی دانشگاه تألیف میشود، علاوه بر جنبه دانشگاهی، قابلیت انتشار برای مخاطبان عمومی را نیز دارد؛ یعنی جنبه عمومی کتابهای تألیف شده توسط استادان پررنگ است.» به گفته او، این موضوع بهویژه در حوزههای علومانسانی، روانشناسی، علوم تربیتی، جامعهشناسی و معارف بیشتر دیده میشود؛ جایی که محتوای تولیدشده قابلیت بهرهبرداری آموزشی در دانشگاه و همزمان استفاده عمومی در جامعه را دارد. او تأکید کرد: «بسیاری از این کتابها تنها یک متن درسی نیستند؛ بلکه ظرفیت آن را دارند که بهعنوان کتاب عمومی نیز عرضه شوند و مورد استقبال جامعه قرار گیرند.»
چالش دسترسی به مخاطب عمومی در نمایشگاه کتاب
مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد گفت: «از سوی دیگر یکی از موانع موجود، تفکیک کامل بخش دانشگاهی و عمومی در نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران است. در این فضا کتابهای دانشگاهی معمولاً در بخشی جداگانه عرضه میشوند و همین موضوع باعث میشود کتابهایی که جنبه عمومی دارند، کمتر در معرض دید مخاطبان عمومی قرار گیرند؛ چون این کتابها در غرفه دانشگاهی عرضه میشوند و در فضای غرفه دانشگاهی دسترسی مخاطب عمومی به کتابهای با محتوای عمومی دشوار است. غرفههای دانشگاهی نیز مخاطبان خاص خود را دارد. دانشگاه آزاد نیاز داشت بستری داشته باشد که بتواند این دست آثار را در سطح وسیعتری معرفی و عرضه کند.»
افتخاری با اشاره به برخی نمونهها گفت: «بعضی از کتابهای ما مانند دیوان محتشم یا دیوان حضرت امام و مجموعههای شعری که گاهی بهصورت نفیس منتشر میشوند، اساساً جنبه کاملاً عمومی دارند و مختص فضای دانشگاهی نیستند که ازایندست کتابها نیز زیاد داریم.»
به گفته او، وجود چنین آثاری نشان میداد که دانشگاه آزاد باید همانند برخی دانشگاههای دولتی که مجوز نشر عمومی دارند، وارد این عرصه شود.
لزوم مشارکت دانشگاه در تأمین «خوراک فرهنگی» جامعه
افتخاری با تأکید بر نقش دوگانه دانشگاه آزاد گفت: «دانشگاه آزاد تنها یک دانشگاه نخبگانی نیست؛ این دانشگاه یک نهاد اجتماعی نیز است و بر اساس رسالت اجتماعی خود باید در تولید و انتشار محتواهای موردنیاز جامعه حضوری فعال داشته باشد. در واقع باید اثری از فضای نخبگانی در فضای دانشگاهی نیز دیده شود.»
مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد در بخش دیگری از گفتوگو با اشاره به گرایش گسترده بازار کتاب به آثار ترجمهای گفت: «امروز شاهدیم حجم زیادی از کتابهای پرفروش از جنس ترجمه است؛ کتابهایی که گاهی حتی با نیازهای فرهنگی جامعه ما همخوانی ندارند. در چنین شرایطی، جامعه نخبگانی و دانشگاهی باید وارد میدان شود و تولید محتوایی انجام دهد که بتواند این خلأ را جبران کند و همان خوراک فرهنگی مورد جامعه نیاز دارد را تأمین کنند.»
او اظهار کرد: «ورود دانشگاه آزاد به عرصه نشر عمومی میتواند دوگانه دانشگاه و اجتماع را بشکند و بروندادهای علمی دانشگاه را با ادبیاتی تولید کنیم که عموم جامعه بتواند استفاده کند؛ بنابراین به این نتیجه رسیدیم که لازم است دانشگاه آزاد مجوز نشر عمومی را نیز اخذ کند.»
تمرکز بر تولید کتابهای عمومی با استفاده از ظرفیت استادان
در ادامه، او درباره اولویتهای فعلی نشر عمومی دانشگاه آزاد توضیح داد که اولویت اصلی، انتشار آثاری است که جنبه عمومی دارند و بتوانند نیازهای آموزشی و فرهنگی گستردهتری را پاسخ دهند.
او تأکید کرد: «ما در درجه اول از ظرفیت مؤلفان دانشگاهی (استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی) خود استفاده میکنیم. همکاری با نویسندگان غیردانشگاهی فقط در موارد محدود انجام میشود و عمدتاً از کسانی استفاده میکنیم که دارای گرید علمی و جایگاه دانشگاهی باشند. بهعبارتدیگر، هر نویسندهای با ما همکاری نمیکند؛ ما بر تولید محتوای معتبر و علمی تأکید داریم.»
به گفته مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد، یکی از مأموریتهای مهم در حال اجرا، تولید مجموعه کتابهای آموزشی برای کودکستانهای دانشگاه آزاد است. این کتابها با نظارت معاونت علوم تربیتی و مهارتی دانشگاه تدوین شدهاند و در حال چاپ هستند. این کتابها در حوزههای آموزش ریاضی، علوم و مهارتهای پایه برای کودکان تولید میشوند و در قالب نشر عمومی انتشار خواهند یافت.
او افزود: «همین مدل را برای مدارس ابتدایی نیز آغاز خواهیم کرد. کتابهای کمکآموزشی با رویکرد تربیتی در حال تدوین است. برای این کار، تیمی از استادان برجسته دانشگاه آزاد در حوزههای روانشناسی، آموزش ریاضی، علوم تربیتی و حوزههای مرتبط استفاده میشود؛ استادانی که سالها روی آموزش کودکان کار کردهاند و میتوانند محتوایی دقیق، علمی و کاربردی تولید کنند.»
جایگاه هوش مصنوعی در برنامههای نشر دانشگاه
افتخاری در پاسخ به پرسشی درباره استفاده از فناوریهای نوین بهویژه هوش مصنوعی در فرایندهای نشر، تصریح کرد: «دانشگاه آزاد در حوزه تألیف کتاب فعلاً قصدی برای بهرهگیری از هوش مصنوعی ندارد. تألیف کتاب نیازمند دقت، صحت علمی و امانتداری است و ما در این حوزه محتاطانه عمل میکنیم.»
بااینحال، او خبر داد که دانشگاه آزاد از هوش مصنوعی در ویراستاری، صفحهآرایی و حروفچینی استفاده خواهد کرد. او گفت: «تیم فناوری دانشگاه درحالتوسعه هوش مصنوعی اختصاصی دانشگاه آزاد است تا در فرایندهای فنی نشر به ما کمک کند. هنوز به طور کامل آماده نیست، چون جنگ 12روزه باعث وقفه در بسیاری از کارها شد.»
کتابهای دانشگاه، الکترونیکی در اختیار مخاطبان قرار میگیرد
افتخاری همچنین به اقدامات انجامشده برای توسعه فروش الکترونیکی کتابها اشاره کرد و گفت: «دانشگاه از سال گذشته فروش دیجیتال کتاب را آغاز کرده است. کار فروش دیجیتال کتاب را دنبال میکنیم و با چند منتشرکننده دیجیتال معتبر در حوزه نشر الکترونیک قرارداد منعقد کردهایم و بهزودی کتابهای دانشگاه آزاد به شکل ایبوک (E-book) در اختیار متقاضیان قرار میگیرد.»
افتخاری در خصوص مجموعه کتابهای دانشگاه آزاد گفت: «کل کتابهای دانشگاه آزاد حدود ۱۴ میلیون و ۹۳۰ هزار جلد است که آمار بینظیری است و در کشور هیچ مؤسسه و یا ارگانی این تعداد کتاب را در اختیار ندارد. در این میان کتابهای استان تهران بیش از ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار جلد کتاب است که تقریباً تمامی حوزههای علمی شامل فنی و مهندسی، علومانسانی، پزشکی، علوم تربیتی و... در این مجموعه پوشش داده میشود. بخش قابلتوجهی از این منابع، کتابهای مرجع هستند. کتابخانه واحد علوم و تحقیقات از پربازدیدترین و غنیترین کتابخانههای دانشگاه است.»
مدیرکل کتابخانهها، مجلات، انتشارات علمی و علمسنجی دانشگاه آزاد در پایان افزود: «ما با بخشنامههایی که به واحدها ابلاغ کردهایم به آنها این دستورالعمل را ابلاغ کردهایم که کتابهای موردنیاز استادان و دانشجویان خود را تأمین کنند. هر سال پس از نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، واحدهای دانشگاهی بر اساس توان مالی خود، کتابهای جدید را خریداری و مجموعه خود را بهروز میکنند تا نیازهای علمی دانشجویان و استادان تأمین شود.»