برای نخستینبار در کشور، دانشگاه آزاد یزد روز پنجشنبه میزبان کنفرانس ملی «جهتگیری الهی - فرهنگی در تدریس دروس تخصصی» بود؛ همایشی که با حضور دکتر بیژن رنجبر، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، حجتالاسلاموالمسلمین مصطفی رستمی، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، محمدمهدی حرزاده، معاون آموزشی نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاهها و فرزاد جهانبین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد برگزار شد و مسیر ادغام آموزش تخصصی با تربیت الهی - فرهنگی را در دانشگاهها به نمایش گذاشت.
این طرح که از آذر ۱۳۹۲ آغاز شده، طی هشت سال فعالیت مستمر منجر به تألیف ۲۵ کتاب با مشارکت بیش از ۱۰۰ استاد دانشگاه آزاد و دیگر دانشگاهها شده و حالا در قالب همایش ملی، ۳۴۶ مقاله از مجموع ۴۶۰ مقاله ارسالی به دبیرخانه، در قالب سخنرانی و پوستر ارائه شد تا تجربه علمی و فرهنگی استادان سراسر کشور یک جا گردآوری و به اشتراک گذاشته شود. گزارش کوتاهی از این همایش را ادامه از نظر میگذرانید.
هدف هدایت دانشگاه به سمت معنویت معناگرایی و حقیقتجویی است
دکتر رنجبر در این مراسم با گرامیداشت یاد شهدا و شهید دکتر محمدمهدی طهرانچی به ارائه مباحثی در خصوص تدریس با جهتگیری الهی و فرهنگی در دروس تخصصی پرداخت. دکتر رنجبر خاطرنشان کرد: «طبق روال، چون معلم بیوفیزیک هستم، سعی میکنم مباحث را با حالوهوای ترمودینامیک زیستی و ترمودینامیک حیات مطرح کنم و تلاش کردم از این منظر به موضوع نگاه کنم.»
وی افزود: «در این بحث، ممکن است واژه «انتروپی» زیاد تکرار شود. انتروپی بهمعنای بینظمی است. در قانون دوم علم ترمودینامیک آمده که در یک سیستم بسته، افزایش بینظمی که بهعنوان عامل کهولت از آن یاد میشود، امر مطلوبی نیست و اگر بخواهیم سیستم به سمت صلاح، پایداری و نظم حرکت کند، باید با عوامل و روشهای مختلف در جهت کاهش انتروپی و بینظمی گام برداریم. این موضوع در مباحث اقتصادی، اجتماعی و مسائل مختلف طبیعی کاربرد دارد.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: «با توجه به اینکه این مفهوم در حوزههای گوناگون از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی و طبیعی کاربرد دارد. در اینجا نیز تلاش کردیم وارد این بحث شویم و بررسی کنیم که چگونه «گرادیان معنا» میتواند از قلب استاد به ذهن شاگرد منتقل شود. هدف این است که دانشگاه را به سمت معنویت، معناگرایی و حقیقتجویی هدایت کنیم؛ چرا که آموزش باید در این مسیر قرار گیرد.»
دکتر رنجبر اظهار داشت: «این نگاه در بیانات حضرت آقا نیز موردتأکید قرار گرفته است. ایشان فرمودهاند هر استاد و معلم در واقع یک پرورنده است؛ معلم ریاضیات، فیزیک یا علوم طبیعی، درعینحال معلم اخلاق هم است. گاهی یک استاد در کلاس، در زمینه خداشناسی تنها یک کلمه بیان میکند که همان یک کلمه ممکن است تأثیری بیش از یک کتاب بر ذهن و جان دانشآموز یا دانشجو بگذارد. چنین معلمی با اخلاق، پرورنده اخلاق و منش اخلاقی است.»
تدریس، نوعی میدان انرژی معناست
دکتر رنجبر در ادامه سخنان خود اظهار کرد: «تدریس، نوعی میدان انرژی معناست. متخصصان بهتر میدانند که هرگاه اختلاف پتانسیلی وجود داشته باشد، انرژی از نقطهای گرمتر به نقطهای سردتر منتقل میشود. در آموزش نیز همینگونه است؛ دانشجو زمانی به شوق و گرمای آموختن میرسد که از حرارت ایمان و شوق استاد تأثیر بگیرد و این جریان معنا را احساس کند.»
وی افزود: «اگر استاد دارای نگرش الهی باشد، همین نگاه، حضور و نحوه بیان او میتواند کلاس را از حالت یک «سیستم ایزوله» در ترمودینامیک – یعنی سیستمی که تبادل ماده و انرژی با بیرون ندارد – خارج کند. در واقع باید کلاسی داشته باشیم که در آن تبادل انرژی و معنا صورت گیرد؛ بهگونهای که استاد با سخنان خود بتواند ارتباط میان علم و معنویت، علم و خدا را در همان لحظه برقرار سازد.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: «چنین کلاسی میتواند دانشجویان را از بینظمی ذهنی بیرون آورد و «انتروپی فکری» آنان را کاهش دهد. در ابتدای هر کلاس، دانشجو نسبت به موضوع درس ناآگاه است و ذهنی ناپایدار دارد؛ اما اگر تدریس بهدرستی و با جهتگیری الهی انجام شود، میتواند این بینظمی ذهنی را کاهش دهد و باور دانشجو را دگرگون کند.»
وی تصریح کرد: «ما امانتداران علم الهی هستیم و در جهانبینی دینی، علم نور است داده نیست. نور هم از محیط شفاف عبور میکند. اگر دل استاد از انگیزههای دنیایی تیره شود، انتقال علم که مثل نور است کمرنگ و بیاثر میشود. تفاوت استادان در درجه شفافیت روح آنهاست نه در تدریس درس خاصی. استاد فیزیک که قانون دوم ترمودینامیک را اینطور بیان میکند که هر سامانهای بهسوی بینظمی میرود مگر آنکه انرژی از منبعی بیرونی به آن تزریق شود بعد باید در کلاس بگوید در انسان نیز چنین است؛ انسان بهسوی بیاخلاقی میرود مگر آنکه انرژی ایمان الهی در وجودش جاری شود، این مدل درسدادن خیلی تأثیرگذار است.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی خاطرنشان کرد: «اگر استادی در کلاس خود این مفاهیم را در دل آموزش جاری کند، حتی بدون نصب تابلو یا بیان مستقیم معارف، خودبهخود در نقش استاد معارف ظاهر میشود.»
وی تأکید کرد: «اگر محور عمودی را «ایمان» و محور افقی را «عقلانیت علمی» در نظر بگیریم، افراط در ایمان بدون عقلانیت علمی منجر به تعصب میشود و اگر عقلانیت علمی بدون ایمان بالا باشد نیز سرد و بیروح است. اما تعادل میان این دو، به «تعادل تمدنی» منجر میشود و چنین جامعهای به موفقیت واقعی دست خواهد یافت.»
باید محیط آموزش را یک محیط ترمودینامیکی در نظر گرفت
دکتر رنجبر در ادامه سخنان خود گفت: «باید محیط آموزش را بهعنوان یک محیط ترمودینامیکی در نظر گرفت؛ جایی که دانشجویان همانند ذراتی با انرژیهای متفاوت و در حالتهای برانگیخته یا غیربرانگیخته هستند. نقش استاد در چنین محیطی تنها کنترل نیست، بلکه باید شرایطی را فراهم کند تا واکنش یادگیری با کمترین «انرژی فعالسازی» صورت گیرد.»
وی افزود: «هرچه انرژی فعالسازی در یک واکنش بالاتر باشد، انجام آن سختتر میشود؛ بنابراین استاد باید با رفتار و نگرش خود، این انرژی را کاهش دهد تا فرایند یادگیری خودبهخود و آسانتر شکل بگیرد. در این میان، ادب، لبخند، احترام و نیت الهی استاد همانند یک «کاتالیزور» عمل میکند که انرژی لازم برای آغاز واکنش یادگیری را پایین میآورد. استادی که معرفت و نیت الهی نداشته باشد، نمیتواند چنین نقشی ایفا کند، اما استادی که با ادب، احترام و عشق و نیت الهی با دانشجویان برخورد کند، مسیر فهم و رشد را تسهیل میکند.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: «اگر هدف استاد از تدریس، فهم معنا و تربیت علمی و اخلاقی دانشجو باشد، نه صرفاً نمره، آنگاه فرایند یادگیری به شکل درستی پیش خواهد رفت. وقتی استاد از آغاز ترم بهجای ترساندن دانشجو از نمره، به او بگوید که هدف نهایی، رسیدن به فهم عمیق و رشد فکری است، واکنش یادگیری به سمت مثبت و مؤثر حرکت میکند.»
وی با اشاره به تجربه شخصی خود گفت: «در طول ۳۰ سال تدریس، هیچگاه حضوروغیاب نکردهام. همیشه به دانشجویان گفتهام اگر کلاس من برایتان مفید بود، بیایید و اگر مفید نبود، نیایید. در پایان، تنها برای امتحان حاضر شوید؛ اما خوشبختانه همواره مشاهده کردهام که دانشجویان به دلیل مفیدبودن مباحث، خودشان با علاقه در کلاسها شرکت کردهاند.»
وی تأکید کرد: «استاد باید انگیزه درونی دانشجو را برای حضور در دانشگاه و یادگیری ایجاد کند. بهعنوان نمونه، اگر استاد زیستشناسی از آفرینش سخن بگوید و نظم حیرتانگیز موجود در خلقت را توضیح دهد، در واقع او معارف را عمیقتر از هر درس دینی یا فرهنگی به دانشجو میآموزد. در هر سلول نشانی از فرمان الهی «کنفیکون» خدا نهفته است و استاد میتواند از طریق آموزش علمی، نشان دهد که حیات حاصل تصادف نیست، بلکه جلوهای از نظم الهی با ضریب اطمینان بینهایت است.»
دکتر رنجبر افزود: «استاد فیزیک نیز میتواند از همین منظر به تدریس بپردازد و نشان دهد که حتی قوانین طبیعت، تجلی اراده الهیاند. استادی که بتواند بر اساس این نگاه عمل کند، بدون آنکه تغییری در سرفصلهای درسی ایجاد کند، میتواند کلاس خود را به کلاس معرفتافزایی و معارف تبدیل کند.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: «در نظام آموزشی مدرن، رابطه استاد و شاگرد صرفاً به تبادل داده محدود شده است؛ یعنی استاد درسی میدهد، دانشجو درسی میگیرد و تمام. اما در نگاه قرآنی، استاد و شاگرد همچون فرستنده و گیرنده انرژی الهیاند؛ هرچه ایمان استاد بیشتر باشد اتلاف آموزشی کمتر میشود و هرچه نیت خالصتر باشد، کارایی یادگیری بالاتر خواهد رفت.»
دکتر رنجبر افزود: «این حقیقت را در عمل تجربه کردهام؛ همانگونه که در قانون بقای انرژی میگوییم انرژی از بین نمیرود؛ بلکه از حالتی به حالت دیگر تبدیل میشود، در آموزش نیز انرژی حقیقی نابود نمیشود، بلکه از قالب گفتار استاد به رفتار و سپس به قالب الهام در وجود شاگرد منتقل میشود.»
وی با تأکید بر اینکه مأموریت ما در دانشگاه تنها تعلیم نیست؛ بلکه احیای انسان است، تصریح کرد: «تدریس فقط رساندن مطلب نیست، بلکه دمیدن روح در مسیر معنا، ایمان و حکمت است.»
دکتر رنجبر خاطرنشان کرد: «در این معادله آموزشی، ضریب اثرگذاری استاد در هر رشتهای کمتر از استاد معارف نیست و حتی ممکن است بیشتر باشد، زیرا او در دل واقعیتهای محسوس، حقیقت ناپیدا را آشکار میکند. در نظامهای آموزشی مادی، با افزایش عمق تخصص گاهی معنا کاهش پیدا میکند، اما در نظامهای الهی، هرچه علم عمیقتر میشود، معنا بالاتر میرود.»
وی تأکید کرد: «دانشگاهی که دانشگاه مؤمن و اسلامی و فرهنگی باشد ضد انتروپی معناست. هر چه عمق دانش بیشتر باشد معنا قویتر است. بیایید آموزش را از سطح انتقال داده به سطح انتقال معنا و معنویت برسانیم. آنتروپی سردی، بیتفاوتی و بیهدفی را کاهش دهیم و در کلاسهایمان، بهجای سکوتهای خستهکننده، صدای تپش معنا را بشنویم. استاد با نگرش الهی، نه از جایگاه که از جاذبه درونیاش اثرگذار است. او دماسنج نمیگذارد تا بفهمد کلاس گرم شده یا نه؛ او خود منبع گرماست؛ بنابراین آموزش اگر جهت الهی نداشته باشد، افزایش بیپایان آنتروپی است که حرکت بهسوی زوال اخلاقی است؛ اما اگر با ایمان و فرهنگ آمیخته شود، تعادل زیبای خلقت در کلاس تجلی مییابد.»
لزوم همراستایی دانش، اخلاق و جهتگیری الهی در دانشگاهها
حجتالاسلاموالمسلمین مصطفی رستمی، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها نیز در اولین کنفرانس ملی «جهتگیری الهی - فرهنگی در تدریس دروس تخصصی» که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد برگزار شد، با اشاره به برگزاری این همایش در استان یزد گفت: «این رویداد زمینهساز ایجاد جریان فرهیخته و اثرگذار در حوزه آموزش عالی استان شد و جمع قابلتوجهی از استادان، مدیران و فعالان علمی که در تولید دانش و تعمیق محتوایی با جهتگیری الهی سهم داشتهاند، در آن حضور یافتند.»
وی از همه مشارکتکنندگان، برگزارکنندگان همایش و بهویژه دکتر رنجبر و همکاران ایشان قدردانی کرد. رستمی با ارجاع به بیانات مقام معظم رهبری گفت: «رهبر انقلاب سه مأموریت برای دانشگاهها تعیین کردهاند؛ تولید علم، تربیت عالم و متخصص و همچنین جهتدهی به علم. جهتدهی به علم و عالم است که تولید علم و تربیت عالم را معنادار میسازد.» وی تأکید کرد: «علم ماهیت مطلق دارد، اما ارزشگذاریهای ایدئولوژیک و معنوی در حوزه عملیاتیشدن علم لازم است.»
وی افزود: «واقعیت این است که ساخت یک ابزار فناورانه، زمانی که قرار است بهعنوان سلاح به کار گرفته شود، پرسشهای اخلاقی و شرعی جدی پدید میآورد؛ یعنی باید مشخص باشد؛ این سلاح قرار است دست چه کسی بیفتد.»
رستمی اهمیت همراستایی دانش، اخلاق و جهتگیری الهی در دانشگاهها را موردتأکید قرار داد و گفت: «حرکت علمی بدون بازاندیشی در مقصد و پیامدهای عملی آن، میتواند به تولید فناوریهایی منجر شود که استفاده ناصحیح از آنها پیامدهای جدی اخلاقی و اجتماعی به همراه دارد.» وی از دانشگاهیان خواست تا در فرایند تولید و کاربرد علم، مسئولانه و مبتنی بر ارزشهای انسانی و دینی رفتار کنند.
وی افزود: «علم بهخودیخود جهت ندارد و در این مراسم از دکتر رنجبر تمجید کرد که حوزه فیزیک را بهگونهای ارائه کرد که علاوه بر ماهیت علوم پایه، باید راهی برای گرایش دادن بحثها به مباحث تربیتی و معنوی فراهم شود.»
رستمی گفت: «فیزیک کوانتوم بهعنوان مثالی که از فاصلهها اثرها را منتقل میکند، ظرفیتهای بیشتری برای انتقال مفاهیم معنوی دارد؛ مثلاً نشاندادن اینکه یک فعلوانفعال در نقطهای میتواند در نقطهای دیگر با فاصله قابلرصد رخ دهد، میتواند مبنایی برای بحث درباره انتقال معنوی و اثر روح پاک در انتقال دانش باشد.»
وی با تأکید بر ضرورت جهتدهی به علم، خاطرنشان کرد: «این جهتدهی مأموریتی بزرگ برای دانشگاه است که تنها با اهتمام استادان پایه و باور و دغدغه آنان محقق میشود. وقتی چنین شود، در کنار دروس تخصصی دانشجو، دانش زندگی، بندگی، ارتباط صحیح با خدا، طبیعت، همنوع و خود نیز منتقل میشود.»
رستمی افزود: «طرح «جهتدهی الهی به علم» نه ابتکاری برای پیشرفت صرف، بلکه جبران یک عقبماندگی تاریخی است؛ آنچه انقلاب اسلامی و پیگیریهای بعدی میخواست فراهم کند؛ اما در برخی جاها غفلت صورت گرفت.»
او یادآور شد: «در دهه ۶۰ مؤسساتی مانند دانشگاه تربیتمدرس برای این منظور شکل گرفتند تا در کنار تخصص، آمادگیهای لازم برای صلاحیت معلمی نیز فراهم شود.» وی همچنین بهضرورت وجود دانشگاه فرهنگیان و مراکز تربیتمعلم اشاره و گلایه کرد که هنوز برخی، اهمیت و تخصصیبودن جریان تعلیموتربیت را درک نکردهاند. وی تأکید کرد: «فارغالتحصیل یک رشته تخصصی بهتنهایی لزوماً صلاحیت معلمی ندارد؛ استاد پژوهشگر لزوماً معلم توانمند نیست و معلمی هنری و مهارتی است که باید پرورانده شود.»
رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها به نقش تزکیه در کنار علم اشاره کرد و گفت: «اگر معلمان و استادان را وارثان انبیا بدانیم، باید در کنار انتقال دانش، تزکیه نیز انجام شود؛ این کار را نمیتوان صرفاً به استادان معارف یا حوزهها واگذار کرد.»
رستمی ادامه داد: «برای تحقق جهتدهی الهی به علم، نیازمند آنیم که استادان پایه، هم خود این باور را داشته باشند و هم دغدغه انتقال آن را در کلاسهای خود پیاده کنند.» وی افزود: «در استان یزد و دانشگاه آزاد این استان، حرکتهایی آغاز شده و اکنون چند هزار استاد داوطلبانه در کارگاهها و اجرای این رویکرد شرکت کردهاند و نتایج اولیه نشاندهنده رضایت استادان و فراگیران است.»
رستمی با اشاره به شهدای دانشگاه و بهویژه شهید دکتر محمدمهدی طهرانچی گفت: «دانشگاه آزاد به افتخار داشتن رئیس دانشگاهی که شهید و دانشمند بود مزین است و اینگونه افراد جریانی از زندگی شهیدانه را پدید میآورند؛ کسانی که هم در دانش و هم در مهارتهای موردنیاز کشور برای بینیازسازی نقشآفرین هستند و انسانهای شایستهای تربیت میکنند.»
تأکید بر تلفیق نگاه الهی با تدریس دروس تخصصی در دانشگاهها
محمدمهدی حرزاده، معاون آموزشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها نیز در نخستین کنفرانس ملی «جهتگیری الهی - فرهنگی در تدریس دروس تخصصی» که در دانشگاه آزاد اسلامی یزد برگزار شد، با بیان اینکه نگاه الهی به پدیدههای عالم اصلیترین و ماندگارترین کار فرهنگی است، اظهار داشت: «این امر باید در متن آموزش و نه در برنامههای جنبی اتفاق بیفتد.»
حرزاده با اشاره به تجربیات شخصی خود در یادگیری مباحث الهی از استادانی مانند دکتر گلشنی و علامه جوادی آملی، تأکید کرد: «ساختار آموزشی دانشگاه و نقش استاد در کلاس درس، متن اصلی فعالیت فرهنگی محسوب میشود و فعالیتهای فوقبرنامه تنها در حاشیه قرار دارند.»
وی توضیح داد: «تدریس با نگاه به فاعل حقیقی و تفسیر پدیدهها بهعنوان آیات الهی، پایه اصلی رویکرد الهی در آموزش است و حتی در رشتههایی مانند مدیریت، روانشناسی و حسابداری، استادان میتوانند با استفاده از ادبیات الهی، مفاهیم را بهگونهای ارائه دهند که نگرش مادی جای خود را به دیدگاهی معنوی دهد.» معاون آموزشی نهاد نمایندگی مقاممعظم رهبری در دانشگاهها با اشاره به روند شکلگیری طرح جهتگیری الهی، خاطرنشان کرد: «این طرح از آذر ۱۳۹۲ آغاز شده و در نهایت منجر به تألیف ۲۵ کتاب با مشارکت بیش از ۱۰۰ استاد از دانشگاه آزاد و سایر دانشگاهها در طول هشت سال شد. این آثار با نیت باقیاتالصالحات و بدون انگیزه مادی تهیه شدهاند.»
حرزاده از آموزش حدود سه هزار استاد برای تدریس با رویکرد الهی خبر داد و افزود: «حدود دو هزار نفر از آنان این روش را در کلاسهای خود اجرا کرده و نتایج مثبتی گزارش شده است.» وی همچنین از ورود این طرح به دورههای آموزشی دانشگاه فرهنگیان و آموزش مربیان برای آشنایی دانشجو معلمان با این رویکرد خبر داد.