مریم شکیب؛ خبرنگار: در جهان سیاست، برخی روابط نه با امضا شکل میگیرند و نه با اعلام رسمی، بلکه در حاشیه دیدارها، در لایههای اقتصادی پنهان و از مسیر شرکتهای واسطه رشد میکنند. رابطه میان اندونزی، بزرگترین کشور مسلمان جهان و رژیم اسرائیل دقیقاً از همین جنس است؛ روابطی پر از انکار، اما سرشار از تعامل. از نخستین روزهای استقلال اندونزی در سال ۱۹۴۵، این کشور با الهام از اندیشههای ضداستعماری، در کنار ملت فلسطین ایستاد و اسرائیل را نماد استعمار مدرن دانست. دههها بعد، حتی با تغییر دولتها، این موضع رسمی تغییر چندانی نکرد؛ اما در پشت صحنه، مسیر دیگری در جریان بود.
تاریخچه روابط اسرائیل و اندونزی
روابط اسرائیل و اندونزی از ابتدا در سایه مسائل سیاسی و مذهبی قرار داشته است. اندونزی بهطور رسمی روابط دیپلماتیک با اسرائیل ندارد و همواره در سیاستهای خود حمایت از فلسطین را در اولویت قرار داده است. این روند از دوران سوکارنو آغاز شد؛ رهبری که سیاستی ضداستعمار و ضداسرائیلی داشت و همبستگی خود را با کشورهای عربی و مسلمانان فلسطینی ابراز میکرد. اما در دوره ریاستجمهوری عبدالرحمن وحید (۱۹۹۹-۲۰۰۱)، تلاشهایی برای برقراری روابط تجاری با اسرائیل صورت گرفت و حتی بحثهایی در زمینه امکان برقراری روابط دیپلماتیک به میان آمد. وحید بهعنوان یک سیاستمدار مترقی، بر لزوم داشتن روابط با اسرائیل برای نقشآفرینی در مذاکرات صلح تأکید کرد. هرچند این تلاشها در آن زمان به نتیجه نرسید. در دولتهای بعدی، بهویژه در دوران ریاستجمهوری جوکو ویدودو، جاکارتا رویکردی محتاطانه و تدریجی در قبال اسرائیل اتخاذ کرد. این روند در اواخر سال ۲۰۲۱ آشکارتر شد؛ زمانی که مذاکراتی میان مقامات دو طرف درباره همکاریهای اقتصادی و تجاری صورت گرفت.
از بایکوت تا تماسهای پنهان
در دهه ۱۹۶۰، احمد سوکارنو، به منظور همبستگی با کشورهای مسلمان در خاورمیانه اجازه حضور رژیم اسرائیل در بازیهای آسیایی ۱۹۶۲ را نداد. این اقدام باعث شد فعالیت و عضویت اندونزی در کمیته بینالمللی المپیک به حالت تعلیق درآمده و از حضور این کشور در بازیهای المپیک تابستانی ۱۹۶۴ منع شود، حتی اندونزی از مرحله مقدماتی جام جهانی ۱۹۵۸ کنارهگیری کرد تا با رژیم اسرائیل بازی نکند. اما در دهه ۱۹۷۰ و بهویژه در دوران سوهارتو، با رشد اقتصادی اندونزی، نیاز به فناوریهای نوین در کشاورزی و امور نظامی، درهای پنهان تعامل باز شد. اولین تماسها از طریق شرکتهای واسطه در سنگاپور و هنگکنگ انجام شد. برخی گزارشهای آرشیوی وزارت بازرگانی رژیم اسرائیل از فروش محدود تجهیزات صنعتی و قطعات الکترونیکی به اندونزی در اواخر دهه ۷۰، خبر میدهند. این همکاری و ارتباط، تحت پوشش شرکتهای آسیایی با مالکیت چندلایه اتفاق میافتاد. در دهه ۱۹۸۰، همکاریهای محدود نظامی نیز رخ دادند که یکی از نمونههای مستند آن، فروش جنگندههای A-4 Skyhawk از مازاد نیروی هوایی رژیم اسرائیل به اندونزی بود، این قراردادها هرچند رسمی نبودند، پایه نوعی ارتباط فنی و امنیتی پنهان را ایجاد کردند.
تجارت در سایه دو پرچم
بر اساس دادههای رسمی OEC، در سال ۲۰۲3 حجم تجارت غیرمستقیم میان اندونزی و رژیم اسرائیل به حدود ۵۰ میلیون دلار رسیده است. طبق دادههای پایگاه داده COMTRADE سازمان ملل متحد درباره تجارت بینالمللی، صادرات اسرائیل به اندونزی در سال ۲۰۲۴ برابر با ۴۹.۵۶ میلیون دلار آمریکا و صادرات اندونزی به رژیم اسرائیل، تقریباً 190 میلیون دلار آمریکا بوده است. صادرات از اندونزی به رژیم اسرائیل طی پنج سال گذشته، با نرخ سالانه ۳.۶۷ درصد رشد کرده و صادرات اسرائیل به اندونزی، با نرخ سالانه ۱۰.۶ درصد کاهشی بوده است.
بخش عمده این تجارت از مسیر سنگاپور، هنگکنگ و قبرس انجام شده و در اسناد گمرکی بهعنوان کشور مبدأ واسطه ثبت میشوند. از شرکتهای فعال در این مسیر میتوان به شرکت LR GROUP اسرائیلی (فعال در حوزه کشاورزی و فناوری آب)، شرکت Netafim اسرائیلی (پیشگام آبیاری قطرهای) که از طریق مالزی وارد پروژههای اندونزیایی شده، شرکت Check Point Software Technologies (در حوزه امنیت سایبری)، اشاره کرد که در قالب قراردادهایی با شرکتهای اندونزیایی مانند شرکت PT Telkom Indonesia و Cyber Army Asia تعامل داشتهاند.
همکاریهای امنیتی؛ تکنولوژی بینام
از سال ۲۰۱۸ به بعد که تماسهای امنیتی دو کشور آشکارتر شد و تحقیقات نشریه The Cradle فاش کرد دولت اندونزی از طریق چند شرکت واسطه در زمینه امنیت سایبری و کنترل دیجیتال با اسرائیل همکاری داشته است، تعدادی از متخصصان اندونزیایی در همایشهای فناوری در دبی و باکو، جایی که شرکتهای اسرائیلی حضور فعالی داشتند، شرکت کردند. گزارشهایی که در سال ۲۰۲۴ توسط Amnesty International و روزنامه Haaretz منتشر شد، نشان میدهد بخشی از زیرساختهای امنیت سایبری اندونزی با استفاده از فناوریهای اسرائیلی از جمله نرمافزارهای نظارتی مانند Pegasus ساخت شرکت NSO Group توسعه یافته است.
روابط پیچیده بین نهادها و آژانسهای رسمی در اندونزی و شرکتهای اسرائیلی مانند NSO، Candiru، Wintego و Intellexaحداقل به سال ۲۰۱۸ برمیگردد. طبق تحقیقات مشخص شده شرکت جاسوسی اسرائیلی Candiru در اندونزی نیز فعال بوده است. یکی دیگر از شرکتهای فعال در اندونزی، وینتگو، یکی از شرکتهای کمتر شناختهشده تسلیحات سایبری اسرائیل است که تعدادی از خدمات جاسوسی را توسعه داده و فروخته است. لازم به ذکر است صادرات و فعالیتهای وینتگو تحت نظارت مستقیم نهاد صادرات نظامی اسرائیل است. در حوزه کشاورزی نیز پروژههای مشترکی میان اندونزی و رژیم اسرائیل شکل گرفته، مثلاً در سال ۲۰۲۱، شرکتهای اسرائیلی فناوریهای آبیاری دقیق را در استان جاوه غربی، با هدف افزایش بهرهوری برنج و کاهش مصرف آب تا ۳۰ درصد پیاده کردهاند. با وجود اینکه این پروژهها بهصورت رسمی توسط شرکتهای سنگاپوری ثبت شدهاند، اما گزارشها منشأ اصلی فناوری را اسرائیل میدانند.
سیاست رسمی؛ دیپلماسی پنهان
با وجود این روابط پنهان، سیاست رسمی اندونزی همچنان خط قرمز روشنی دارد: «با رژیم اسرائیل هیچرابطهای تا تشکیل دولت مستقل فلسطین نخواهند داشت.»
در این سالها اندونزی در سازمان ملل از مهمترین مدافعان آرمان فلسطین است و در سیاست داخلی، هرگونه تماس آشکار با رژیم اسرائیل برای دولتها هزینهزا بوده و دولت جاکارتا ترجیح میدهد محبوبیت داخلی را فدای دیپلماسی آشکار با رژیم اسرائیل نکند. هرچند ایالات متحده و کشورهای عرب منطقه امضاکننده صلح ابراهیم، از سال ۲۰۲۱ به بعد فشارهایی را برای عادیسازی روابط اندونزی و اسرائیل وارد کردهاند. در ماه مه ۲۰۲۵، سوبیانتو در دیدار با رئیسجمهور فرانسه، امانوئل مکرون اعلام کرد: «اندونزی آماده است در صورت به رسمیت شناختن دولت فلسطین توسط اسرائیل، روابط دیپلماتیک با رژیم اسرائیل را آغاز کند.»
سوبیانتو و تلاش برای عادیسازی
با روی کار آمدن پرابوو سوبیانتو در ۲۰۲۴، رویکردی جدید در سیاست خارجی اندونزی پدید آمد که ترکیبی از ملیگرایی عملگرایی و ملاحظات مذهبی است. او برخلاف رؤسایجمهور پیش از خود، صراحتاً بیان کرد اگر اسرائیل تشکیل دولت فلسطین را بپذیرد، اندونزی آماده برقراری روابط دیپلماتیک خواهد بود. وی همچنین در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر ۲۰۲۵، از «احترام به حق امنیتی اسرائیل» سخن گفت و اعلام کرد در صورت به رسمیت شناختن دولت فلسطین توسط اسرائیل، اندونزی آماده است روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار کند. همزمان با تغییرات در روابط اندونزی و رژیم اسرائیل، همکاریهای نظامی و اطلاعاتی غیرمستقیم میان این دو در قالب مأموریتهای چندملیتی افزایش یافته و در طرح جدید آمریکا برای نیروی بینالمللی ثبات در غزه (ISF) ، اندونزی یکی از دو ستون اصلی بههمراه جمهوری آذربایجان معرفی شده است. این تصمیم، هرچند بهصورت رسمی تأیید نشده؛ اما نشان میدهد اسرائیل نیز به حضور اندونزی در سازوکارهای منطقهای تن داده است. در اکتبر ۲۰۲۵ نیز گزارشهایی مبنی بر سفر قریبالوقوع سوبیانتو به اسرائیل که با میانجیگری آمریکا برنامهریزی شده بود، منتشر شد. اگرچه این سفر به دلیل برخی ملاحظات و نارضایتیهای داخلی در اندونزی لغو شد، اما نشاندهنده تمایل بدنه سیاسی این کشور برای نزدیکی به اسرائیل است.
در حالی که روابط اسرائیل و اندونزی بهطور تاریخی تحتتأثیر مسئله فلسطین بوده، شرایط جهانی و نیازهای اقتصادی اندونزی ممکن است به تغییرات تدریجی در سیاست خارجی این کشور منجر شود. کارشناسان بر این باورند مسیر روابط اندونزی و رژیم اسرائیل بهسوی تعامل تدریجی پیش خواهد رفت؛ اما این روند نه از در سیاست، بلکه از پنجره اقتصاد و فناوری است. در شرایطی که اسرائیل بهدنبال شکستن انزوای خود در میان کشورهای مسلمان است و اندونزی در جستوجوی سرمایه و نوآوری، زمینه برای گسترش روابط غیررسمی بیش از پیش فراهم است. در سطح دیپلماتیک، هرچند بهزودی سفارتخانهای گشوده نخواهد شد؛ اما احتمال گشایش دفترهای تجاری غیررسمی در سنگاپور یا ابوظبی وجود دارد؛ مدلی که شبیه به رابطه اسرائیل با عمان در دهه ۹۰ است.