دانشگاهها در سالهای اخیر، بیش از هر زمان دیگری با تغییروتحول روبهرو هستند. نوآوریهای فناورانهای چون هوش مصنوعی و «انبوهسازی» جهانی آموزش عالی، پرسشهای اساسی در مورد هدف آموزش چگونگی ارائه و تأمین مالی آن را مطرح میکنند. اعضای هیئتعلمی به دلیل محدودشدن بودجههای پژوهشی، با حجم کاری بالا و رقابت شدید برای تأمین مالی مواجهند. تشدید مقررات ویزا، جابهجایی دانشجویان در دنیا و محققان را تضعیف میکند؛ اما دانشگاهها همچنان کانون نوآوری و منبعی از تخصص، دانش و ارزش عظیم برای جامعه وسیعتر هستند. مجله «نیچر» شماره اخیرش، به بررسی تمام فشارهایی پرداخته است که آموزش عالی را تحتتأثیر قرار داده و با استناد به نمونههایی از سراسر دنیا، این سؤال را مطرح میکند که چگونه این بخش میتواند و باید برای بقا سازگار شود. این ویژهنامه شامل مقالات منتخبی از روزنامهنگاران و نیز سرمقالهها و نظرات نیچر است.
یکی از چالشهای مهمی که آموزش عالی با آن دستبهگریبان است، عدم مهارتآموزی فارغالتحصیلان دانشگاهی بهویژه در عرصه مهندسی است که از اصلیترین نیاز صنایع بوده و به یکی از معضلات جدی آنها نیز تبدیل شده است. بسیاری از دانشجویان بعد از اتمام دانشگاه و اخذ مدرک جذب صنعت میشوند؛ اما ازآنجاییکه مهارت لازم برای فعالیت در حوزههای مختلف صنعتی را در دوران دانشجویی کسب نکردهاند، عملاً نمیتوانند بهاندازه کافی برای کارهای صنعتی نقش تأثیرگذاری داشته باشند. ازاینرو، برخی مؤسسات آموزشی و دانشگاهها در سالهای اخیر رویکرد متفاوتی را در پیش گرفته و بر آن شدهاند تا با ایجاد تغییر و تحولاتی در سیستم آموزشی خود، فارغالتحصیلانی ماهر و کارآزموده تحویل صنایع دهند تا آنها نیز بدون فوت وقت، بتوانند از توانمندیها و ظرفیتهای این نیروهای تازهنفس برای توسعه فعالیتهای صنعتی خود استفاده کنند.
دانشگاهی برای حل کمبود مهارت در مهندسی
با تکامل آموزش مهندسی، «مؤسسه مدل جدید فناوری و مهندسی» (NMITE) یکی از مراکز آموزشی پیشگام در این حوزه است که مدلهای سنتی تدریس این حوزه علمی را متحول کرده و محققان این مؤسسه به راهکارهای مختلفی چون حل مسئله و کار گروهی میپردازند که شیوه جدیدی را برای آمادهسازی مهندسان آینده فراهم میکنند. این مؤسسه تلاش میکند موقعیت نادر و منحصربهفردی را در آموزش عالی انگلیس رقم بزند. در واقع، این مرکز، در حال ساخت نوع جدیدی از دانشگاه از پایه و اساس آن است. این دانشگاه که به نظر میرسد مدل تازهای از آموزش را ارائه میدهد، متعهد شده است که کمبود مهارت در حوزه مهندسی را برطرف کند، در ایجاد دسترسی منطقهای به آموزش تعادل برقرار کرده و چگونگی تدریس مهندسی را در شهرهایی که پایینترین نرخ مشارکت دانشگاهی را در انگلیس دارند، مورد بازنگری قرار دهد. رئیس این دانشگاه معتقد است رویکرد یادگیری در NMITE به طور مستقیم در تضاد با رویکرد سنتی در سیستم آموزش عالی است. او ادعا میکند در این سیستم آموزشی، دانشگاه، دانشجویان بینالمللی را شکار نمیکند؛ بلکه بر افزایش مهارتها و دستاوردهای فکری دانشآموزان و دانشجویان در انگلیس تمرکز میکند. NMITE یک مؤسسه تحقیقاتی متمرکز نبوده و نیست؛ در عوض، روی تدریس در مقطع کارشناسی، پروژههای صنعتی و آمادهسازی فارغالتحصیلان برای اشتغال تمرکز دارد.
NMITE؛ سهساله با محوریت آموزش مهندسی
این مؤسسه آموزشی در حال حاضر حدود 50 عضو هیئتعلمی دارد. تقریباً تمام آنها بومی همان منطقه هستند. بیشتر اعضای کادر اداری آن نیز مدتهاست در این منطقه مستقر هستند، درحالیکه بیشتر کارمندان دانشگاهی برای پیوستن به مؤسسه نقلمکان کردهاند. NMITE تنها تعداد محدودی از مدارک تخصصی نظیر مدارک کارشناسی و کارشناسی ارشد مهندسی را به صورت یکپارچه ارائه میدهد. نکته دیگر اینکه، این مؤسسه برای برآورده کردن الزامات «مهندس ارشد شورای مهندسی انگلیس» طراحی شده است و به عنوان یک برنامه فشرده ارائه میشود و به جای چهار سال معمول، سه سال طول میکشد. این مسئله درواقع، یک پارادوکس در قلب آموزش عالی انگلیس به شمار میرود. در انگلیس، یک بحران ملی در زمینه دستیابی به مهارتها وجود دارد. البته این مشکل سالها مطرح است: بررسی مهارتهای کارفرمایان وزارت آموزش عالی در سال 2022 نشان داد که 36 درصد از موقعیتهای شغلی که کسی در آنها مشغول به فعالیت نیست، از کمبود مهارت رنج میبرند که نسبت به 22 درصد در سال 2017 افزایش یافته است. در عین حال، بسیاری از فارغالتحصیلان در نقشهایی حضور دارند که نیازی به مدرک تحصیلی ندارند.
هدفی که از سال 1997 در راستای توسعه آموزش عالی این کشور صورت گرفت، شامل ورود 50 درصدی جوانان به دانشگاه بود؛ نقطهعطفی که مؤسسه در سال 2017 به آن دست یافت. اما برخی از منتقدان معتقدند این امر بیش از آن که تأکید زیادی بر آموزش حرفهای داشته باشد، تمرکز خود را روی مدرک دانشگاهی گذاشته است. در سال 2023 حدود 20 درصد از فارغالتحصیلان انگلیسی در سن کار در مشاغل دارای مهارت پایین مشغول به کار بودند. مدیر اجرایی مؤسسه NMITE براین باور است: «ما به دنبال دانشگاهی نبودیم که مانند سایر دانشگاهها باشد. ظرفیت بالایی در این بخش برای افرادی وجود دارد که میخواهند مدرک سنتی را به روش سنتی دریافت کنند. ما بیشتر به دنبال تأثیر منطقهای بودیم، اما به طور قطع خواستار آن بودیم که در آموزش عالی ملی به عنوان یک عامل تحول عمل کنیم.»
نوآوری چالشهای مالی را حل میکند؟
همین مدرکگرایی دانشگاهها و توجه کمتر به مهارتآموزی به دانشجویان، به دلیل ضعف توانمندی در آنها، بهمرور تمایل آنها را به تحصیلات دانشگاهی کمرنگ کرده که طبق آمار، کاهش شهریه و به دنبال آن، کاهش درآمدهای شهریهای دانشگاهها را به همراه داشته است. این مدل آزمایششده لزوماً برای مؤسسات انگلیس کارساز و مؤثر نیست؛ بلکه طبق گزارش دفتر دانشجویان انگلیس (OfS)، بیش از 43 درصد از دانشگاهها در انگلیس انتظار دارند برای سالهای 2025- 2024 با کسری مالی مواجه شوند. نگرانیهایی وجود دارد مبنی بر اینکه کاهش عملکرد مالی دانشگاهها، به دلیل جذب ضعیف دانشجویان بینالمللی همراه با افزایش هزینههای اعضای هیئتعلمی و زیرساختها میتواند منجر به ورشکستگی مؤسسات شود. آیا مدل نوآورانهتر میتواند همان چیزی باشد که این بخش از آموزش عالی برای ادامه مسیر به آن نیاز دارد؟
همین سؤال، زمینهساز آن شد که مدیر اجرایی فعلی این مؤسسه، سازمانی را ایجاد کند که در نهایت به NMITE تبدیل شده و 20 میلیون و 400 هزار دلار بودجه اولیه را از وزارت آموزش عالی دریافت کرد که 10 میلیون و 800 هزار دلار آن از مشارکت یک صندوق توسعه منطقهای، تأمین شد. NMITE در سال 2013 به عنوان یک شرکت با ضمانت محدود راهاندازی شد که معمولاً یک ساختار تجاری داشته و توسط سازمانهای غیرانتفاعی مورد استفاده قرار میگیرد. در سال 2020، این شرکت به یک ارائهدهنده آموزش عالی تحت نظارت سازمان دانشجویی (OfS) تبدیل شد. در سال 2021، پس از آن که به دلیل همهگیری، افتتاح این مؤسسه به مدت یک سال متوقف شد، NMITE نخستین دور جذب دانشجویان خود را کلید زد. دو سال بعد، مؤسسه، از اختیاراتی چون اعطای مدرک تحصیلی نیز بهرهمند شد و در آن سال، 55 دانشجو را جذب کرد.
همکاری NMITE با 80 مجموعۀ صنعتی
ادغام با صنعت، غنیسازی برنامه درسی نیست، بلکه کاملاً در برنامه درسی گنجانده شده است. مؤسسه NMITE با بیش از 80 شریک صنعتی در سراسر دورههای تحصیلی خود، از شرکتهای کوچک و متوسط گرفته تا شرکتهای بزرگ زیرساختی، همکاری و مشارکت میکند. برخی غولهای فناوری مانند مایکروسافت و شرکت مخابراتی Virgin Media و نیز بسیاری از مشاغل محلی ازجمله شرکای این مؤسسه برای مهارتآموزی دانشجویان خود بودهاند. پروژهها شامل پروژههای دفاعی، انرژی، ساختوساز و فناوری کشاورزی میشوند. دانشجویان به طور مستقیم با مربیان در ارتباط بود و جلسات مشتریان خود را که همان صنایع هستند، شبیهسازی کرده و از همان روز اول دوره تا آخرین روز بهصورت یک روز در میان، با شرکای صنعتی خود همکاری میکنند. این همکاریها به اشتغال فارغالتحصیلان و دانشجویانی منجر میشود که به قصد مهارتآموزی در این مؤسسه مشغول آموزش و فعالیتند. مؤسسه NMITE معتقد است 23 نفر از 25 عضو اولین گروه فارغالتحصیل، قبل یا چند هفته پس از ترک دانشگاه، مشاغل مرتبط با مهندسی را همسطح با مدرک خود و با مشارکت شرکتهای صنعتی به دست آوردهاند. یکی از فارغالتحصیلان مؤسسه NMITE که در حال حاضر بهعنوان مهندس در Balfour Beatty، بهعنوان یک شرکت ساختمانی و زیرساختی در انگلیس مشغول به کار شده، معتقد است: «هرکدام از تکالیف بهگونهای طراحی شدهاند که کاملاً فضای قرارگرفتن در یک شغل واقعی را شبیهسازی میکند و درواقع فضای واقعی را برای دانشجویان فراهم میکنند تا بتوانیم با قرارگرفتن در چنین شرایطی، از توانمندیهای بهدستآمده خود استفاده کنیم.» باتوجهبه تجربههای مشابهی که سایر دانشجویان و فارغالتحصیلان داشتهاند، به نظر میرسد مؤسسه NMITE به دلیل ایجاد مهارتهای نرم موردتوجه قرار گرفته است.
چالشهای مؤسسات مهارتآموز
با وجود تمام برنامهریزیهایی که مؤسسه NMITE برای مهارتآموزی فارغالتحصیلان رشتههای مهندسی در دستور کار خود قرار داده، اما هنوز موانعی بر سر راه آن قرار دارد. مؤسسات بزرگ و پیچیده اغلب، سیستم آموزش عالی انگلیس را احاطه کردهاند و بسیاری از آنها براساس میراث و تاریخ خود تجارت میکنند. مدیر اجرایی NMITE میگوید: «ما باید دانشجویان خود را متقاعد کنیم دانشگاهی را انتخاب کنند که در عین این که ممکن است شناختهشده نباشد، اما باید ویژگیهایی داشته باشد که نقاط قوت آن محسوب شود.» رودریگز فالکون در سال 2022، مؤسسه NMITE را ترک کرد و در حال حاضر مدیر ارشد آموزشی در شرکت Study Group است. این شرکت در لندن مستقر است و دانشجویان بینالمللی را برای دورههای تحصیلی آماده میکند. او بر این باور است که راهاندازی یک دانشگاه از صفر کار سادهای نیست، حتی اگر ایده جذاب باشد، باید فکر کرد که چگونه میتوان مردم را متقاعد کرد پول خود را صرف چیزی کنند که هنوز خوببودن آن اثبات نشده است؟! در این میان، موقعیت مکانی، مسئله مهمی است. به گفته مدیر ارشد آموزشی این شرکت «ایجاد یک دانشگاه در سطح جهانی در یک فضای روستایی دشوار است. دانشگاه اُولین، در نزدیکی مؤسسه فناوری ماساچوست و دانشگاه هاروارد واقع شده و الان منبع استعداد عمیق در چنین فضایی محسوب میشود. او میافزاید: «هرفورد، یک مرکز شهری نیست، بنابراین جذب افراد مناسب و حفظ آنها کاملاً ضروری است. دانشگاهها پیرو مردمند؛ بهگونهای که اگر این بخش را درست انجام دهند، سایر برنامهها هم میتوانند بهدنبال آن قرار گیرند.» مدیر مؤسسه فینزبری که سال گذشته با هدف بهکارگیری تحقیقات برای حل مشکلات دنیای واقعی از پایگاه خود در دانشگاه سیتی سنت جورج لندن راهاندازی شد، موافق است موقعیت مکانی مسئله مهمی است؛ بهویژه به این دلیل که هرفورد، ارتباطات حملونقلی ضعیفی دارد. او مؤسسه NMITE را بهعنوان ارائهدهنده آموزش عالی معرفی میکند که باتوجهبه دورههای تخصصی محدودی که برگزار میکند، هنوز از نظر فنی یک دانشگاه محسوب نمیشود و همین امر است که جذابیت آن را کمتر میکند. مدیر اجرایی مؤسسه NMITE اظهار میکند: «کل مدل آموزش عالی انگلیس اکنون نیاز به اصلاحات اساسی دارد یا حداقل به گزینههای بسیار بیشتری برای دانشجویان نیاز دارد.» او میافزاید: «NMITE کنفرانسهایی در مورد شیوههای آموزشی خود برگزار کرده که توجه زیادی را به خود جلب کردهاند.»
آموزش عالی باید پوستاندازی کند
مؤسسه NMITE به طور پیوسته و بااحتیاط درحالرشد است. در حال حاضر 110 دانشجو در این مؤسسه ثبت نام کردهاند و انتظار میرود این تعداد با پذیرشهای بعدی در ماههای آینده به حدود 200 نفر برسد. بودجه این مرکز از سه منبع اصلی شهریهها، کمکهای مالی برای ارائه آموزش و حمایتهای بشردوستانه ارائه شده از سوی صندوقهای مختلف، بنیادها و اهداکنندگان شخصی تأمین میشود. مدیر اجرایی مؤسسه معتقد است: «ما باید برای موفقیت بیشتر دو یا سهبرابر بزرگتر شویم، حتی در آن صورت هم یک مؤسسه کوچک خواهیم بود. ما در حال از بین بردن برخی از این موانع هستیم و تلاش میکنیم مدل قابل تکراری را بسازیم که بتواند در هر شهر کوچک یا بزرگی فعالیت کند که فاقد دسترسی کافی به آموزش عالی است.» این رویکرد میتواند در سایر رشتههای علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) با تمرکز کاربردیتر مؤثر عمل کند. شاید به اندازه کافی روی فیزیک نظری یا نجوم فعالیت نداشته باشد اما در حوزههای شیمی کاربردی یا موضوعاتی مانند معماری و ساختوساز فعالیت بالایی دارد. به نظر میرسد این حوزه بهشدت به نوآوری نیاز دارد. دانشگاههای انگلیس مدتهاست در مدل قرن نوزدهم باقی مانده و بیشتر درگیر مباحث تئوری و نظری هستند. براساس تحولاتی که بهتازگی در آموزش عالی انگلیس به وقوع پیوسته انتظار میرود، این سیستم آموزشی باید از پوسته قدیمی خود خارج شود تا بتواند دانشجویان و فارغالتحصیلانی کارآمد تحویل جامعه بدهد.