مهسا جعفریفر، وقایع اسرائیلیه: طرح E1 که سالها در کشوی تصمیمگیران مانده بود، اخیراً توسط شورای عالی برنامهریزی اسرائیل به تصویب رسیده و مسیر اجراییاش هموار شده است. این اقدام نه تنها تنشهای قدیمی سرزمینی و انسانی در کرانه باختری را تشدید میکند، بلکه توجه جهان را به این پرسش جلب میکند که آینده فلسطین و امکان تحقق راهحل 2دولتی چه خواهد شد؟ پرسشی که محور اصلی گزارش این شماره ماست.
شرق۱؛ منطقهای کلیدی در قدس
ایده تسلط بر قدس شرقی به چند دهه قبل برمیگردد؛ زمانی که برای اولینبار در سال 1967 و در قالب طرح «آلون» مطرح شد. هدف طرح آلون افزایش کنترل اسرائیل بر قدس شرقی بود که از طریق ایجاد یک منطقه پیوسته و یهودی در اطراف آن محقق میشد تا از این طریق جایگاه این شهر بهعنوان پایتخت آینده اسرائیل تقویت شود. طبق طرح آلون که نمای کلیاش را در تصویر گزارش مشاهده میکنید، مناطقی مثل دره اردن و قدس شرقی تحتکنترل کامل اسرائیل باقی میماندند و مناطق دیگر به تشکیلات خودگردان یا اردن واگذار میشدند، در نتیجه اسرائیل کنترلش را بر قدس شرقی و مناطق کلیدی کرانه باختری تثبیت میکرد و عملاً مانع از تشکیل یک کرانه باختری یکپارچه و دولت فلسطینی مستقل میشد. اگرچه طرح آلون به مرحله اجرا نرسید، اما اکنون پروژه E1 در راستای همان اهداف عمل میکند و قرار است با ایجاد پیوستگی میان قدس و شهرک معالیه آدومیم، کنترل اسرائیل بر این منطقه را تقویت کند. پیش از آنکه وارد جزئیات پروژه شویم، بد نیست توضیح دهیم چرا به این طرح E1 گفته میشود. این نام کوتاهشده «East 1» یا «شرق ۱» است و به محدودهای مشخص بین شهرک معالیه آدومیم و قدس شرقی اشاره دارد. منطقه E1 با وسعت تقریبی ۱۲ کیلومتر، نقش کریدور کوهستانی کلیدی را دارد که نیمه شمالی کرانه باختری را از طریق رامالله به نیمه جنوبی آن یعنی بیتلحم متصل میکند. این طرح شامل ساخت بیش از ۳۴۱۰ واحد مسکونی و جادههای تفکیکشده برای شهرکنشینان است که عملاً پیوستگی شمال و جنوب کرانه باختری را قطع میکند و قدس شرقی را که فلسطینیها مدتهاست آن را پایتخت کشور آینده خود میدانند به طور کامل از بقیه کرانه باختری جدا میکند و در محاصره اسرائیل قرار میدهد؛ مسیری که همراستا با چشمانداز طرح «اورشلیم بزرگ» به نظر میرسد. اجرای این طرح فلسطینیها را بیش از پیش به جوامع کوچک و پراکنده تقسیم میکند، به گونهای که رفتوآمد روزمره بین شهرها برای فلسطینیان به سفری پرپیچوخم تبدیل میشود. وزیر دارایی اسرائیل، اسموتریچ گفته بود پیشرفت این پروژه نشاندهنده گامهای محکمی به سوی حاکمیت کامل اسرائیل بر کرانه باختری است. او E1 را «آخرین میخ بر تابوت مفهوم کشور فلسطین» توصیف کرده است.
سایه شهرکها بر جوامع فلسطینی
طرح E1، از نگاه سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری، پروژهای است که میتواند به ریشهکن شدن جوامع فلسطینی و کوچ اجباریشان بینجامد. اخیراً استانداری قدس اشغالی هشدار داد تنها در شرق قدس، هفتهزار بادیهنشین در معرض کوچ اجباری به مراکز شهری قرار دارند؛ اقدامی که علاوه بر نقض حقوق بشر، سبک زندگی دامداری آنان را نیز نابود میکند. در منطقهای که قرار است پروژه E1 اجرا شود، چندین هزار نفر در ۱۸ جامعه عشایری فلسطینی زندگی میکنند.
از اسلو تا اسموتریچ
طرح E1 بیش از دودهه است در دستور کار دولتهای اسرائیل قرار دارد. تقریباً همه دولتها آن را «حیاتی» و «غیرقابل چشمپوشی» دانستهاند، اما در عمل بارها اجرای آن را به دلیل مخالفتها و واکنشهای بینالمللی متوقف کردهاند. این طرح برای اولینبار در سال ۱۹۹۴ و در دوران اسحاق رابین مطرح شد؛ یک سال پس از امضای توافق اسلو که قرار بود زمینهساز ایجاد کشور فلسطین باشد. پنج سال بعد، اسرائیل طرحی با عنوان «نقشه ۴۲۰/۴» را تصویب کرد تا کاربری زمین، محل ساخت خانهها و زیرساختها مشخص شود. دولت آریل شارون در سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ آمادهسازی زمین را آغاز کرد اما تحت فشارهای بینالمللی آن را متوقف کرد؛ هرچند ساخت مقر پلیس در سال ۲۰۰۶ نشاندهنده تثبیت حضور اسرائیل بود. در ۲۰۱۲، نتانیاهو بار دیگر اجرای طرح را پیش کشید؛ اما با اعتراض بینالمللی مواجه شد. در ۲۰۲۰ دو طرح تفصیلی جدید تصویب و جلسات متعددی طی سالهای بعد برگزار شد؛ اما باز هم مخالفتها مانع اجرا شدند. نهایتاً در مرداد امسال، اسموتریچ، وزیر دارایی اسرائیل در جریان بازدیدش از شهرک معالیه آدومیم از آغاز اجرای E1 خبر داد. چند روز بعد کمیسیونهای مربوطه طرح را تصویب کردند تا این پروژه پس از سالها تعویق، وارد مرحله نهایی شود؛ تصمیمی که باز هم با موجی از محکومیتهای جهانی روبهرو شده است.
واکنشهای بینالمللی
اخیراً وزرای خارجه ۲۱ کشور اروپایی از جمله انگلیس، فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، آلمان، هلند و بلژیک با صدور بیانیهای مشترک، طرح E1 را نقض حقوق بینالملل و تهدیدی برای راهحل 2دولتی دانستند. انگلیس سفیر اسرائیل را احضار و نماینده اتحادیه اروپا، کایا کالاس، اقدام اسرائیل را محکوم کرد. سازمان ملل هم طرح را غیرقانونی خواند و کشورهای عربی از جمله مصر، اردن و عربستان سعودی خواستار توقف فوری این پروژه شدند. اما این بار، آمریکا برخلاف گذشته به جمع مخالفان نپیوست و واکنش رسمی نداشت که نمایانگر تفاوت محسوس رویکرد واشنگتن نسبت به این طرح در مقایسه با گذشته است.
تغییر لحن واشنگتن؛ رویکرد عدم مداخله
مدتی پیش، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در پاسخ به پرسشی درباره اظهارات اسموتریچ درباره توافق نتانیاهو و ترامپ برای احیای طرح E1 گفت: «یک کرانه باختری باثبات، اسرائیل را امن نگه میدارد و با هدف این دولت برای دستیابی به صلح در منطقه همسو است.» این موضع، خلاف موضع دولتهای قبلی آمریکا است که نسبت به پروژههای شهرکسازی در کرانه باختری هشدار داده و گفته بودند این پروژهها به شانس راهحل دو کشوری آسیب میرساند. اخیراً مایک هاکبی، سفیر آمریکا در اسرائیل در مصاحبه با اورشلیم پست گفت: «اسرائیل باید خودش در مورد کرانه باختری تصمیم بگیرد. ترامپ ممکن است نظرات خود را بیان کند؛ اما این سبک رئیسجمهور نیست که در تصمیمات اسرائیل مداخله کند.» این رویکرد عدم مداخله، نشاندهنده تغییر قابلتوجهی نسبت به دولتهای قبلی آمریکاست که اغلب نفوذ این کشور را در شکلدهی به تصمیمات ارضی اسرائیل ضروری میدانستند.
جاده آپارتاید
اسرائیل برای تثبیت حضورش در منطقه حساس E1، دو نوع جاده ساخته: «جاده حاکمیت» که فقط برای شهرکنشینان اسرائیلی است و قدس را به معالیه آدومیم وصل میکند و دیگری مسیرهای جایگزین برای فلسطینیها با عنوان «بافت زندگی» که طولانی و پرپیچوخم است و دسترسی مستقیم به قدس را از آنها میگیرد بیآنکه رسماً ممنوعیتی اعلام شود. با اجرای این پروژه، 3 درصد از زمینهای کلیدی قدس شرقی تصرف شده و مدیریتش به شهرداری اسرائیلی سپرده میشود؛ اقدامی که آشکارا توافق اسلو را زیر پا میگذارد. این پروژه که با لابیگری گسترده شهردار پیشین معاله آدومیم پیش رفت و نهایتاً در سال ۲۰۲۰ تصویب شد. در فروردین امسال کابینه امنیتی اسرائیل اعلام کرد برای اجرای آن ۳۳۵ میلیون شکل (۹۱ میلیون دلار) بودجه اختصاص داده است. منابع مالی ساخت جادههای جدید در منطقه E1 نه از بودجه رسمی اسرائیل، بلکه از درآمدهایی تأمین میشود که اداره عمران (نهادی وابسته به وزارت دفاع و مسئول امور غیرنظامیان در کرانه باختری) از فلسطینیها میگیرد؛ درآمدی که باید صرف بهبود زندگی آنان شود، اما در عمل خرج پروژههایی میشود که رفتوآمدشان را محدود و توسعه شهرکهای اسرائیلی را تسهیل میکند. از آنجا که E1 در «منطقه C» قرار دارد، یعنی جایی که کنترل کامل در دست اسرائیل است، تشکیلات خودگردان فلسطین هیچ اختیار قانونی برای ساختوساز یا مدیریت زمین ندارد. همین وضعیت، دست اسرائیل را برای اجرای طرحهایی چون جاده حاکمیت و مسیرهای جایگزین، کاملاً باز گذاشته و فلسطینیها را از هرگونه نقشآفرینی کنار زده است.
جمعبندی
اگرچه جامعه بینالمللی بارها نسبت به پیامدهای اجرای طرح E1 هشدار داده اما تصویب رسمیاش در مرداد ماه نشان داد اسرائیل عزم خود را جزم کرده تا معادلات میدانی را پیش از هر توافق سیاسی تغییر دهد. در چنین فضایی، حتی تصمیم اخیر برخی کشورهای اروپایی برای به رسمیت شناختن کشور فلسطین، بیش از آنکه معنای عملی داشته باشد، رنگوبوی نمادین پیدا میکند.