وقتی پای آبزیان و دنیای پررمز و راز دریاها به میان میآید، نام لاهیجان تنها یادآور چای و سرسبزی نیست؛ بلکه قصهای متفاوت از پژوهش و نوآوری در شیلات ایران را روایت میکند. دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان از سال ۱۳۶۸، در قامت نخستین مرکز دانشگاهی تخصصی شیلات کشور، مسیر تازهای را در این حوزه باز کرد. نخستین دانشجویان کارشناسی مهندسی شیلات در کنار رشتههایی مثل میکروبیولوژی و ریاضی وارد این واحد شدند و از همان روزها، بنای دانشگاهی گذاشته شد که امروز پس از ۳۵ سال، به مرجع آموزش و تحقیقات شیلاتی در ایران تبدیل شده است.
این واحد دانشگاهی نهتنها نخستین مرکز علوم شیلاتی دانشگاهی کشور را پایهگذاری کرده، بلکه با تأسیس اولین موزه تخصصی ماهیشناسی و آبزیان ایران، گنجینهای زنده از بیش از ۸۷۰ گونه نمونه را فراهم آورده است. موزهای که فراتر از یک بانک اطلاعاتی، کلاس درسی الهامبخش برای دانشجویان، محققان و حتی دانشآموزان علاقهمند به دنیای زیر آب است.
اما قصه لاهیجان به همینجا ختم نمیشود. در ششم آبان ۱۳۹۹، این مرکز تحقیقاتی دانشگاهی برای نخستین بار در کشور موفق به استحصال خاویار درجه یک از تاس ماهیان استرلیاد شد؛ دستاوردی که نه تنها نقطهعطفی در پژوهشهای شیلاتی دانشگاهی بود، بلکه جایگاه این واحد را در سطح ملی تثبیت کرد. حالا ۲۴ کیلوگرم خاویار از گونههای سیبری و استرلیاد در این مرکز به دست آمده و در آمارنامه رسمی شیلات کشور ثبت شده است.
مرکز تحقیقات علوم شیلات؛ از پژوهش تا کاربرد صنعتی
پس از اخذ مجوز تأسیس، مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد لاهیجان با راهاندازی کارگاهها و آزمایشگاههای تخصصی آغاز به کار کرد. این مرکز گرایشهای اصلی شیلات شامل بهداشت و بیماریهای آبزیان، بیوتکنولوژی آبزیان، آبشناسی و آلودگیهای آب، تغذیه و فراوردههای شیلاتی، فیزیولوژی آبزیان و تکثیر و پرورش آبزیان را پوشش میدهد.
از همان روزهای اولیه تأسیس، با وجود کمبود منابع و تجهیزات، فعالیتهای مرکز با برنامهریزی اصولی آغاز شد و نوید روزهای موفق در حوزههای علمی، پژوهشی و حتی درآمدزایی را میداد. امروز مشخص شده است که متولیان این مرکز پس از عبور از موانع و چالشها، تا حد زیادی به اهداف تعیین شده دست پیدا کردهاند.
در حال حاضر اساتید و دانشجویان دورههای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری شیلات، نه تنها از دانشگاه آزاد لاهیجان، بلکه از دیگر واحدهای دانشگاه آزاد و حتی دانشگاههای دولتی که رشته شیلات را ارائه میکنند، دورههای کارورزی، پروژههای تحقیقاتی، پایاننامهها و طرحهای علمی خود را در این مرکز انجام میدهند. نتایج این فعالیتها به تولید مقالات علمی و ارائه راهکارهای عملی برای حل مسائل و پاسخ به پرسشهای حوزه شیلات منجر شده است. علاوه بر فعالیتهای آموزشی و پژوهشی، در سالهای اخیر، اجرای طرحهای بروندانشگاهی و دورههای پسا دکتری به گستره فعالیتهای مرکز اضافه شده است. یکی از این دستاوردها، برگزاری دوره پسادکتری با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بود که با موفقیت به پایان رسید و نتیجه آن تولید رنگدانههای طبیعی برای صنعت غذایی و تولید واکس جهت نگهداری مرکبات در زمان انبارداری برای صنعت میوه بوده است.
سالن پرورش ماهیان خاویاری؛ مرکز نوآوری و پژوهش پیشرفته
در طبقه همکف ساختمان مرکز تحقیقات، سالن پرورش و تکثیر ماهیان خاویاری جانمایی شده است و بخشی از فضای نیمطبقه نیز به آزمایشگاهها و خوابگاه دانشجویان اختصاص دارد. مکانی به وسعت یک هزار مترمربع که قلب تپندهای برای تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری محسوب میشود؛ این مرکز پژوهشی، همه مراحل زندگی ماهیان – از تخم و لارو تا بچه ماهی و مولدین خاویاری – را زیر نظر میگیرد و با استفاده از مجموعهای از امکانات، شرایطی ایدهآل برای رشد و پرورش آنها فراهم کرده است.
چهار استخر بتنی هشت ضلعی ۳۰هزار لیتری، هفت استخر ۱۰هزار لیتری، حوضچههای گرد، وانهای متعدد فایبرگلاس در اندازههای مختلف و دهها ابزار تخصصی دیگر، بخشی از این زیستگاه پژوهشی هستند که هرکدام نقشی در چرخه زندگی ماهیان ایفا میکنند. در همین فضاست که پروژههای تحقیقاتی گوناگون، از ارزیابی تغذیه و شرایط محیطی گرفته تا آزمونهای هورمونتراپی، تیمارهای ضدعفونی و روشهای درمانی، اجرا میشود.
بخش تکثیر ماهیان نیز با انکوباتورهای ویس، زوک و تراف کالیفرنیایی تجهیز شده است و به طور اختصاصی برای تکثیر و تولید نسل جدید ماهیان مورد استفاده قرار میگیرد. این سالن نه تنها بستری علمی برای پژوهش و آموزش دانشجویان فراهم میکند، بلکه بهعنوان یکی از پیشرفتهترین مراکز تکثیر ماهیان خاویاری دانشگاهی کشور، نقش مهمی در توسعه شیلات و صنعت خاویار ایران ایفا میکند.
علاوه بر تجهیزات و استخرهای داخل سالن، این بخش دو استخر خاکی در محوطه فضای باز مرکز به مساحت ۵۰۰ مترمربع نیز در اختیار دارد. در ابتدا این استخرها به عنوان ذخیره آب مورد استفاده قرار میگرفتند، اما اکنون برای پرورش ماهیان گرمابی با شرایط محدود بهرهبرداری میشوند.
امروز سالن تکثیر و پرورش واحد لاهیجان نهتنها از نظر علمی پیشرو است، بلکه از نظر قانونی نیز با دریافت مجوز رسمی از سازمان شیلات و سازمان دامپزشکی، ظرفیت پرورش چهار تُن ماهی خاویاری را داراست. این مجموعه در سالهای اخیر توانسته است به موفقیتی ارزشمند دست پیدا کند. استحصال خاویار مرغوب از گونههای پرورشی مثل تاس ماهی سیبری و استرلیاد، و در کنار آن تولید گوشت باکیفیت. فروش این محصولات بخشی از درآمد پایدار مرکز را تأمین میکند و نشان میدهد که پژوهش و اقتصاد میتوانند در کنار یکدیگر معنا پیدا کنند.
گونههای متنوعی در این سالن پرورش پیدا میکنند؛ از فیلماهیهای عظیمالجثه گرفته تا تاسماهی سیبری، استرلیاد و شیپ. در میان آنها، فیلماهیهایی با وزن نزدیک به ۶۰ کیلوگرم نیز پرورش یافتهاند؛ ماهیانی که نه تنها برای پژوهشگران، بلکه برای هر بازدیدکنندهای نمایانگر عظمت و شکوه دنیای آبزیان است.