محمود فرشچیان هنرمندی بود که نگارگری ایرانی را به شکل تازهای مطرح کرد. او فقط نقاشی نمیکرد؛ با قلمش دنیایی پر از خیال، ایمان و نوآوری خلق میکرد. فرشچیان ریشههای هنر سنتی ایران را حفظ کرد. آثارش ترکیبی بود از گذشته و حال، جایی که رنگها زنده و خطوط پراحساس بودند و تصاویر حرف میزدند. برای خیلیها، فرشچیان فقط یک نقاش نبود، بلکه کسی بود که داستانهای فرهنگ و معنویت ایرانی را با زبان تصویری به شکل جهانی بیان میکرد. تابلوهای او که به مناسبتهای مختلف کشیده شده، بیانگر شیوایی و بینالمللی بودن زبان اوست. محمود فرشچیان صبح شنبه، 18 مرداد در سن ۹۵ سالگی درگذشت. تلاش شده در این گزارش به وجوه مختلف هنر این هنرمند بزرگ بپردازیم.
راز پویایی و پیچیدگی
در هنر نقاشی ایرانی ویژگیهای ساختاری خاصی وجود دارد که ازجمله آنها میتوان به «سیاهقلم» و «قلمگیری»، سطوح رنگی تخت، فاصله گرفتن از طبیعتگرایی و واقعگرایی، ترکیببندی چندسطحی، نبودن عمق فضایی و ارتباط درونی تصویر و متن اشاره کرد. محمود فرشچیان سبک و روش خاص خودش را بر پایه این مبانی اصیل نگارگری سنتی ایرانی بنا کرده است، اما همزمان در همه مؤلفههای این هنر، نوآوریها و خلاقیتهای منحصر به فردی داشته است.
یکی از شاخصترین ویژگیهای آثار فرشچیان، سیاهقلمهای زنده، روان و بدون لرزش اوست که به شکل حیرتانگیزی پیچیده و پویا طراحی شدهاند. اوج این سیاهقلمها در سال ۱۳۵۴ شکل گرفت و بسیاری از آثار مهمش در همین سال خلق شدهاند. فرشچیان با افزودن ارزشهای نوین به هنر سنتی خط در نقاشی ایرانی، تواناییهای بیکران قلمگیری را کشف کرد و به شکلی بدیع به نمایش گذاشت. سه ویژگی بارز سیاهقلمهای او «پیوستگی»، «پیچیدگی» و «پویایی» هستند که کمتر در هنرهای گذشته دیده شدهاند.
طراحی، بخش اصلی و اسکلتی آثار فرشچیان را تشکیل میدهد و رنگها در مرحله بعدی اهمیت پیدا میکنند. در تاریخ هنر، ازجمله در دوران رنسانس اروپا و همچنین برخی دورههای نگارگری ایرانی، طراحی به عنوان یک اثر مستقل و کامل شناخته میشد و لزوماً نیازی به رنگآمیزی نداشت. فرشچیان نیز در آثارش همواره به «طراحی» به عنوان یک هنر ذهنی، نظری و عملی اهمیت ویژهای میداد.
بر اساس گفتهها و خاطرات شاگردان و نزدیکانش، فرشچیان همیشه یک دفتر و مداد طراحی همراه خود داشت و در هر زمان و مکان، حتی در مطب پزشک، هواپیما یا سالن انتظار فرودگاه، به فکر طراحی بود و وقتش را با هوشمندی مدیریت میکرد. مجموعهای از این طراحیها در تابستان ۱۳۹۱ توسط خانه فرهنگ و هنر گویا منتشر شد که حدود 20 اثر از آنها، مانند سیاهقلمهایش، تکرنگ و منحصر به فرد هستند. به طور کلی طراحی نزد فرشچیان مسیر تعالی خاصی را طی کرده است. او طراحی سنتی و عمومی را نزد استادان بزرگ اصفهانی چون حاج میرزا آقا امامی و عیسی بهادری آموخت، سپس در اروپا به تخصص در طراحی پرداخت و نهایتاً به سبک طراحی ذهنی و خیالی خاص خود دست یافت.
رنگِ امضای فرشچیان
رنگپردازی در نقاشیهای فرشچیان، برخلاف سبک سنتی رنگهای تخت و مسطح در هنر قدیم ایرانی، بسیار متنوع، درخشان و دارای بافت و حجم نسبی است. رنگها در آثار او نهتنها ترکیبهای غنی و پیچیدهای دارند، بلکه به خوبی بیانگر حال و هوای درونی هنرمند نیز هستند. این درخشش و بافت متفاوت، به خاطر شیوه فنی کار او بود. فرشچیان رنگ را مستقیم روی کاغذ خام میگذاشت و لایههای غلیظ رنگ خود نقش زیرسازی را ایفا میکرد. سپس بعد از چند مرحله رنگگذاری در پایان، یک لایه براق برای محافظت تابلو اضافه میشد؛ البته نه بلافاصله، بلکه پس از آنکه همه ایرادات احتمالی برطرف شده بود.
فرشچیان در آغاز کارش بیشتر از رنگهای طبیعی مانند رنگهای معدنی و گیاهی، همچنین آبرنگ، گواش و رنگهای تمپرا استفاده میکرد. اما برخلاف نقاشان سنتی ایرانی که بیشتر از رنگهای معدنی و گیاهی بهره میبردند، او از اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60، به رنگهای تثبیتشده و بادوام اکریلیک روی آورد. این رنگهای اکریلیک فرشچیان چنان باکیفیت و ماندگارند که یکی از کارخانههای سرامیکسازی در نیوجرسی، دوام آنها را تا ۸۰۰ سال تضمین کرده است! همچنین در تابستان ۱۳۹۲، برخی از نمونههای رنگ اکریلیک فرشچیان به دانشگاه صنعتی شریف تحویل داده شد تا تحت آزمایشهای دقیق دوام و ثبات قرار بگیرند. نتایج اولیه نشان میدهد که این رنگها حداقل ۲۰۰ سال ماندگاری قطعی دارند. البته پیش از این تضمینهای رسمی، خود فرشچیان به صورت تجربی بارها رنگهای گواش و اکریلیک را آزمایش کرده و با آزمون و خطا، بهترین ترکیبها را برای دوام و کیفیت آثارش یافته است.
هنر بدون قیمت
فرشچیان در مصاحبهای صریحاً گفته بود: «آثار مذهبی خود را نمیفروشم و همه را وقف کردهام.» او بارها تأکید کرده است که هیچگاه بابت نقاشیهای مذهبیاش پولی دریافت نکرده است. مثلاً زمانی که برای نگارگری ضریح امام رضا(ع) دعوت شد، هیچ دستمزدی نگرفت و این خدمت را توفیقی از جانب امام رضا میدانست. درباره آثاری مانند فرش هفت شهر عشق و فرش امام حسین(ع) نیز گفته است که همه آنها را بدون هیچ چشمداشتی وقف کرده است.
فرشچیان با صراحت گفته بود: «تابلوی مذهبی خودم را نمیفروشم، همه را اهدا و وقف کردهام. کارهایی که برای مذهبم انجام دادهام هیچگاه پولی نگرفتهام.» پس از پایان نگارگری ضریح مطهر حضرت امام رضا(ع)، در مراسمی که به این مناسبت برگزار شد، خاطرهای برای او رقم خورد. وقتی یکی از مسئولان ضریح به پاس قدردانی از او که دستمزدی نگرفته بود، سینی زیبایی آورد که داخل آن تسبیحی با صد دانه یاقوت سرخ بود، فرشچیان آن تسبیح را بوسید و گفت: «من از امام رضا(ع) پول نمیگیرم؛ او به من داده است. اگر اجازه دهید، این تسبیح را داخل ضریح قرار دهم.»
از نظر کاربرد، آثار فرشچیان بسیار متنوع و گسترده است و شامل طراحی فرش، طراحی ضریح، نقوش تزئینی مانند تذهیب و تشعیر، طراحی و نقاشی بستهبندی محصولات، طراحی و نقاشی سفال و سرامیک و همچنین نقاشی دیواری میشود. این تنوع و گستردگی نشاندهنده فاصله قابل توجه آثار فرشچیان با نقاشیهای سنتی کتابآرایی ایرانی است و دامنه کاربرد هنری او را بسیار وسیعتر کرده است.