ایران در سالهای اخیر، با بحرانی جدی و بیسابقه در منابع آب خود روبهرو شده است؛ وضعیتی که بسیاری از مناطق کشور را به آستانه بحران و کمآبی شدید رسانده و زندگی روزمره مردم را تحتتأثیر قرار داده است. کاهش بارشها، رشد جمعیت، مصرف نامتعادل و مدیریت ناکافی منابع آب، همه دست به دست هم دادهاند تا شرایط به نقطهای برسد که دیگر نمیتوان آن را نادیده گرفت. این بحران تبعات عمیقی در حوزههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به همراه دارد که نیازمند نگاهی جامع و چندوجهی است.
با بحرانی شدن وضعیت منابع آبی کشور، لزوم ورود نهادهای علمی به این مسئله بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. دیگر تنها ساخت سد یا طراحی کانال و انتقال آب، پاسخگوی ابعاد پیچیده بحران آب در ایران نیست. این بحران چندوجهی، نیازمند راهحلهایی میانرشتهای است که از دل پژوهشهای عمیق و مسئلهمحور بیرون بیاید.
در این میان، دانشگاه آزاد اسلامی با نگاهی آینده نگر و مسئلهمحور، چند برنامه علمی در حوزه مهندسی و مدیریت منابع آب کرده است. این برنامهها در قالب طرح پایش در سامانه پژوهشیار دانشگاه بارگذاری شدهاند و امکان مهمی را برای پژوهشگران فراهم کردهاند. دانشجویان میتوانند پایاننامهها و رسالههای خود را نه از روی علاقه صرف یا موضوعات کلی، بلکه دقیقاً بر اساس چالشهای واقعی کشور در حوزه آب تعریف کنند.
برهمین اساس، دانشگاه آزاد تلاش کرده تا فاصله میان دانشگاه و جامعه را کم کند. چالشهای واقعی کشور در حوزه آب به زبان دانشگاهی ترجمه شدهاند و در قالب «نظام موضوعات» در اختیار استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرار گرفتهاند. نتیجه اینکه پایاننامهها و رسالههای دکتری نهتنها صرفاً برای اتمام فرآیندهای یک دوره تحصیلی و اخذ مدرک، بلکه هرکدام میتوانند گرهی از مشکلات جدی کشور در زمینه آب باز کنند. در این مسیر، دانشگاه آزاد اسلامی نه فقط نقش یک نهاد آموزشی، بلکه نقش تسهیلگر و موتور محرک پژوهشهای مسئلهمحور را ایفا میکند؛ پژوهشهایی که قرار نیست در کتابخانهها خاک بخورند، بلکه قرار است به راهحلهایی ملموس برای یکی از حیاتیترین بحرانهای زیستی کشور تبدیل شوند.
یکی از برنامههایی که در همین راستا تدوین و در سامانه پژوهشیار دانشگاه آزاد بارگذاری شده، برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب است که مدیریت آن به دانشگاه آزاد اصفهان سپرده شده است. علی خوشفطرت، رئیس دبیرخانه برنامه علمی استان اصفهان و مجری برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب دانشگاه آزاد یکی از چهرههای فعال دانشگاه در این حوزه محسوب میشود.
او معتقد است: «مشکلی که تاکنون در بحث مدیریت بحران آب وجود داشته این بوده که مسئله بحران آب به صورت تکبعدی دنبال شده است. یعنی فقط به صورت مهندسی به مسئله نگاه شده و فقط به دنبال ساخت سازههای هیدرولیکی مثل کانالها و سیستمهای انتقال آب بودیم.»
مجری برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب دانشگاه آزاد میگوید موضوع آب یک موضوع چندبعدی است که باید از منظرهای مختلف به آن نگاه کرد تا بتوان به یک راهحل جامع رسید. موضوعی که در برنامههای علمی دانشگاه آزاد به آن توجه شده و برای حل چالشهای کشور از جمله مسئله آب، راهحلهایی با دید رشتههای مختلف ارائه شده است. در واقع به مسئله آب نگاه تکبعدی وجود ندارد و تحقیقات میانرشتهای همان اصلی است که در برنامههای علمی دانشگاه آزاد به آن توجه شده است. این حرکت، برگرفته از ایده شهید دکتر طهرانچی است که معتقد بود هیچ مسئلهای نباید به صورت تکبعدی دیده شود و همه رشتهها باید در حل مسائل مشارکت کنند.
حل بحران آب نیازمند تغییرات بنیادین در سبک زندگی است
بحران آب در ایران دیگر تنها مسئلهای مهندسی نیست؛ مصرف سرانه آب در کشور به شکل قابل توجهی بالاتر از استانداردهای جهانی است و این امر نیازمند تغییرات بنیادین در سبک زندگی مردم است. خوشفطرت، بر این نکته تأکید میکند که «برای مقابله با بحران آب، باید به ابعاد اجتماعی و فرهنگی موضوع نیز توجه ویژه داشت.» او میگوید یکی از راههای حل بحران آب تغییر سبک زندگی است تا از این بحران خارج شویم.
دانشگاه آزاد با استفاده از توان علمی گسترده خود، اقدام به تعریف پایاننامههای متعددی در حوزههای متنوع کرده است. یکی از این حوزهها، آموزش و فرهنگسازی است؛ پژوهشهایی که به نحوه تدوین محتوای کتابهای درسی برای آموزش مصرف بهینه آب اختصاص یافتهاند. به گفته خوشفطرت این پایاننامهها، در رشتههایی مانند برنامهریزی آموزشی و مدیریت آموزشی، تلاش میکنند نسل آینده را به سوی مصرف مسئولانهتر و آگاهانهتر آب سوق دهند. همچنین فرهنگسازی مصرف بهینهساز در مدارس نیز مدنظر قرار گرفته است تا نسل آینده مصرف بهینه آب را از همان کودکی آموزش ببینند. فراتر از آموزش رسمی، پایاننامههایی نیز در جهت فرهنگسازی مصرف بهینه آب از طریق الگوگیری از ریشههای ادبیات یا فرهنگ دینی کشورمان تعریف شده است.
به گفته مجری برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب دانشگاه آزاد در عرصه معماری نیز توجه به مصرف بهینه آب در ساختمانها و طراحی فضاها، از دیگر موضوعات پژوهشی مهم دانشگاه آزاد است. این که در معماری چه کاری انجام شود که مصرف آب کاهش پیدا کند. کاهش مصرف آب در بناها نه تنها به حفظ منابع کمک میکند، بلکه میتواند الگویی برای ساخت و سازهای آینده باشد.
از سوی دیگر، بحران آب تبعات روانی و اجتماعی گستردهای به دنبال دارد که توجه به آنها ضروری است. دانشگاه آزاد با تعریف پایاننامههایی در حوزه مدیریت تبعات روانی و اجتماعی بحران آب، سعی دارد این ابعاد کمتر دیده شده را نیز به بحث علمی و عملی وارد کند. این رویکرد چندبعدی و جامع دانشگاه آزاد، نشاندهنده درک عمیق از پیچیدگیهای بحران آب و تلاش برای ارائه راهکارهای همهجانبه و پایدار است.
نقش کلیدی کشاورزی و اقتصاد آب در مدیریت بحران منابع آبی
یکی از مهمترین بخشهای مصرف آب در کشور مربوط به بخش کشاورزی است، جایی که بیش از ۹۰ درصد از منابع آبی کشور به آن اختصاص دارد. خوشفطرت در بخشی از سخنان خود بر اهمیت ورود رشته کشاورزی به بحث مدیریت منابع آب تأکید دارد و میگوید: «ما توانستیم با بهکارگیری روشهای نوین آبیاری و تغییر الگوی کشت، مصرف آب در بخش کشاورزی را به میزان قابل توجهی کاهش دهیم.»
اگرچه کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی یکی از گامهای اساسی در مدیریت بحران آب به شمار میرود، اما به تنهایی کافی نیست. یکی دیگر از محورهای مهم در این مسیر، پرداختن به اقتصاد آب و بازنگری در شیوههای قیمتگذاری آن است؛ به گونهای که مصرف به صورت هوشمندانه و هدفمند کنترل و از اسراف منابع جلوگیری شود.
به گفته خوشفطرت در این میان، مدیریت تقاضا و مصرف آب نیازمند همکاری میانرشتهای است. رشتههای مختلف میتوانند نقشآفرینی مؤثری در این حوزه داشته باشند. دانشگاه آزاد با چنین رویکردی، سعی کرده است از رویکردی تکبعدی فاصله بگیرد و نگاه جامعتری به مسئله آب داشته باشد. بر همین اساس، همانطور که پیشتر گفته شد تاکنون بیش از ۱۵۰۰ پایاننامه ذیل نظام موضوعات برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب در سامانه «پایش» تعریف شدهاند؛ پایاننامههایی که هر کدام، با نگاهی مسئلهمحور، تلاش کردهاند بخشی از مشکلات پیچیده منابع آب کشور را واکاوی و حل کنند. این پایاننامهها دیگر صرفاً در حوزه مهندسی تعریف نمیشوند، بلکه از منظرهای متنوعی مانند روانشناسی، جامعهشناسی، معماری، اقتصاد، و آموزش نیز به چالشها پرداختهاند. مجری برنامه علمی آب معتقد است این حجم پژوهشهای بینرشتهای نشاندهنده گستردگی و عمق توجه دانشگاه به این موضوع حیاتی است که اثرات آن در جامعه به زودی مشاهده خواهد شد.
ارائۀ 1500 پایاننامه به همت دانشجویان 56 رشتۀ دانشگاهی
برنامه علمی مهندسی و مدیریت منابع آب تلاش کرده با استفاده از توان علمی و همکاری بیش از ۵۶ رشته مختلف دانشگاهی، ابعاد مختلف بحران آب را از منظرهای اقتصادی، اجتماعی، روانشناسی و فرهنگی بررسی و راهحلهایی جامع و کاربردی ارائه کند. آنطور که مجری این برنامه علمی گفته است، حاصل این رویکرد بیش از ۱۵۰۰ پایاننامه پژوهشی است که طی پنج سال گذشته توسط دانشجویان این دانشگاه در زمینههای مرتبط تدوین شدهاند؛ در واقع 1500 دانشجو عنوان پایاننامه خود را از نظام موضوعات این برنامه علمی برای حل مشکل آب انتخاب کردهاند. البته به گفته خوشفطرت این 1500 پایاننامه صرفاً در رشتههای مهندسی نبودهاند و از دیدگاه رشتههای مختلف به آن نگاه شده است. پژوهشهایی که نهتنها به دنبال حل مشکلات فنی بلکه به دنبال تغییر نگرشها، فرهنگسازی و اصلاح الگوهای مصرف آب در جامعه هستند.
این حرکت علمی، نمادی از تلاش جامعه دانشگاهی برای پاسخ به یکی از بزرگترین چالشهای زیستمحیطی کشور است؛ امیدی که میتواند با همافزایی پژوهشهای مختلف، زمینهساز مدیریتی بهتر و پایدارتر منابع آب در ایران باشد و راه را برای آیندهای مطمئنتر هموار کند.
آنطور که خوشفطرت گفته است، در برنامه مدیریت منابع آب، سه چالش اصلی تعریف شده است؛ خشکسالی و ضعف مدیریت در شرایط خشکسالی، آلودگی آب و ضعف مدیریت منابع آب به صورت کلی. در این برنامه نزدیک به ۴۰۰ زمینه پژوهشی مشخص شده که دانشجویان میتوانند روی آنها کار کنند.
مجری برنامه علمی آب میگوید از ۱۵۰۰ پایاننامهای که تاکنون در این برنامه علمی ثبت شدهاند، حدود ۶۰ درصد آنها تطابق اولیه با نظام موضوعات را کسب کردهاند. یعنی حدود ۹۰۰ پایاننامه با نیازهای پژوهشی تعریفشده منطبق بودهاند.
گفتگو کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.