آمار سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) نشان میدهد که هشت اقتصاد برتر با عملکرد تحقیق و توسعه، ۸۲ درصد از هزینههای تحقیق و توسعه جهانی را در سال ۲۰۲۲ به خود اختصاص دادهاند؛ آمریکا با ۳۰ درصد و چین با ۲۷ درصد، در مجموع بیش از نیمی از آن را تشکیل میدهند. ۲۷ کشور اتحادیه اروپا حدود ۱۸ درصد از این هزینهها را به خود اختصاص دادهاند. سهم جهانی تحقیق و توسعه آمریکا از ۳۹ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۳۱ درصد در سال ۲۰۱۰ کاهش یافت و تا سال ۲۰۲۲ در ۳۰ درصد ثابت مانده است.
سهم چین از سال ۲۰۰۰ به طور پیوسته افزایش یافته و همزمان، سهم ژاپن و اتحادیه اروپا ۲۷ کاهش یافته است. بخش تجاری بیش از ۷۵ درصد از هزینههای تحقیق و توسعه را برای پنج اقتصاد از هشت اقتصاد برتر، از جمله آمریکا و چین، به خود اختصاص داده است. تحقیق و توسعه از آنرو حائز اهمیت است که بین R&D و پژوهشهای حوزه علوم و مهندسی، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد؛ به گونهای که اقتصادهای برتر در حوزه تحقیق و توسعه، بر خروجی مقالات علوم و مهندسی دنیا نیز تسلط دارند.
آمریکا بر اساس خروجی مقالات، رتبه دوم دنیا را از آن خود کرده و برحسب تأثیر نسبی آن، که براساس استنادات سنجیده میشود، رتبه اول را دارد؛ اگرچه از سال ۲۰۱۴ روندی کاهشی در این تأثیر تجربه کرده است. خروجی مقالات چین از سال ۲۰۰۳ بهسرعت رشد کرده و اکنون حدود دو برابر آمریکا است. چین از منظر تأثیر در میان مقالات علوم و مهندسی، در یک دهه گذشته بهسرعت افزایش یافته و از اتحادیه اروپا ۲۷ پیشی گرفته و پس از آمریکا در رتبه دوم قرار گرفته است.
در یک نگاه کلی، مقالات حوزه علوم بهداشت، بیشترین سهم از خروجی مقالات علوم و مهندسی دنیا را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص دادهاند؛ اما الگوهای مقالات بر حسب رشته، در کشورها و اقتصادهای مختلف با یکدیگر متفاوتند. برترین حوزه مقالات چین، علوم مهندسی بوده است، در حالی که برای هند، برترین حوزه، علوم کامپیوتر و اطلاعات است. بهطور کلی، همکاریهای تحقیقاتی بینالمللی طی دو دهه گذشته بیانگر روابط سنتی میان مناطق، کشورها و اقتصادهای مختلف است؛ روابط تازهای که حکایت از رشد ظرفیت جهانی علوم و مهندسی و نیز افزایش اکوسیستم پژوهش شبکهای دارد.
حوزه علوم و مهندسی از منظر بنیاد علم آمریکا (NSF) به طیف گستردهای از رشتههای مربوط به علوم و مهندسی اطلاق میشود که اغلب برای توصیف فعالیتها، پژوهشها و نیروی کار مرتبط در این حوزهها به کار میرود. دارندگان مدرک علوم و مهندسی در تمام بخشهای اقتصاد قادر به اشتغالند اما بیش از هر چیز، دارندگان مدرک کارشناسی این حوزه و بالاتر، به عنوان دانشمند، مهندس یا تکنسینهای دارای مهارت مشغول به فعالیت میشوند. در ادامه، به بررسی سهم مقالات علوم و مهندسی، اثربخشی آنها در دنیا و نیز مشارکت کشورهای مختلف در انتشار مقالات علمی در این حوزهها پرداختهایم.
۵۰ درصد مقالات دنیا در علوم و مهندسی در دست چهار کشور
مقالات پژوهشی، خروجی اولیه فعالیتهای تحقیق و توسعه، بهویژه تحقیق و توسعه دانشگاهی، و واسطهای مهم برای انتشار و بهاشتراکگذاری اکتشافات علمی هستند. شاخصهای علمسنجی، درمجموع، اولویتهای کشوری را در حوزههای علمی روشن میکنند. تأثیر علمی مقالات از طریق مقالات پراستناد، شاخصی از کیفیت پژوهش است. همکاریهای بینالمللی در مقالات علمی نشان میدهد که چگونه محققان از مکانهای جغرافیایی مختلف، منابع و تخصص خود را برای تولید تحقیقات پیشرفته یا پرداختن به چالشهای علمی جهانی گرد هم میآورند.بر اساس دادههای پایگاه داده Scopus، میزان انتشار مقالات علوم و مهندسی در سراسر جهان در سال ۲۰۲۳، بالغ بر ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار مقاله بود.
در این سال، چهار کشور چین، آمریکا، هند و آلمان هر کدام بیش از ۱۰۰ هزار مقاله تولید کردند. این کشورها در مجموع بیش از ۵۰ درصد از کل مقالات جهان را در سال ۲۰۲۳ تولید کردهاند. بخش عمده رشد انتشار مقالات سالانه جهان از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار مورد در سال ۲۰۱۴ به ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار مقاله در سال ۲۰۲۳، توسط نویسندگان دو کشور چین (۵۱ درصد) و هند (۱۳ درصد) انجام شده است.مقالات آمریکا و ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ رشد کمی داشتهاند، اما هر دو نسبت به زمان اوج خود در سال ۲۰۲۱ کاهش یافتهاند. مقالات انگلیس و ژاپن نیز از سال ۲۰۲۱ کاهش یافتهاند. در این میان، ایران با سهم ۱.۶۸ درصدی در تولید مقالات علمی در حوزه علوم و مهندسی، در رده چهاردهم جدول قرار دارد و تنها کشور خاورمیانه است که در فهرست ۱۵ کشور برتر دنیا در این زمینه جای گرفته است. تعداد مقالات علوم و مهندسی ایران در سال ۲۰۱۳ بیش از ۳۱ هزار مقاله بوده که با رشد ۷۷.۵ درصدی، در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۵۵ هزار مقاله رسیده است.
اثرگذاری مقالات علوم و مهندسی چگونه بوده است؟
علاوه بر کل تولید مقالات، شاخصهایی که اهمیت مقالات منتشرشده را میسنجند، به ارزیابی پویایی و رقابتپذیری شرکتهای علم و فناوری آمریکا کمک میکنند. در مجموع، نویسندگان مقالات علمی به انتشار مقالاتی میپردازند که روی تحقیقات خود آنها تأثیر گذاشته یا به آنها شکل دادهاند. بنابراین، زمانی که یک مقاله مورد استناد بسیاری از مقالات دیگر قرار میگیرد، تأثیر علمی بهجا میگذارد.
مقالات ممکن است در گذر زمان استنادهایی را به دست آورند؛ در حالی که بیشتر مقالات علمی، استنادهای محدودی دریافت کرده یا هرگز استنادی کسب نمیکنند و سهم کوچکی از صدها یا هزاران استناد را در اختیار دارند. مقالاتی که جزو یک درصد برتر کل مقالات منتشرشده در یک سال و حوزه خاص قرار دارند، بهعنوان مقالات پراستناد (HCAs) دستهبندی میشوند.
در هر نقطه جغرافیایی، سهم مقالات پراستناد نسبت به خروجی کل مقالات، با عنوان سهم HCA مشخص میشود و این شاخص، تأثیر علمی مرتبط با کل مقالات را در مقایسه با سایر کشورها نشان میدهد. بهعبارتی، سهم مقالات پراستناد بالای ۱ بهمعنای آن است که بیش از ۱ درصد از مقالات یک کشور در زمره مقالات پراستناد قرار گرفتهاند و بیانگر این است که مقالات منتشرشده یک کشور، با توجه به تعداد کلی مقالات، از تأثیر علمی بالاتری برخوردارند.
در سال 2022، حدود 1.7 درصد از مقالات داوریشده توسط نویسندگان آمریکایی برمبنای فهرست مقالات پراستناد، بیانگر آن است که نویسندگان آمریکایی، سهم نامتناسبی از مقالات تأثیرگذار را از آن خود کردهاند. سهم مقالات پراستناد برای آمریکا از سال 2008 تا 2017 هر ساله 1.9 درصد باقی مانده اما بهطور مداوم از سال 2014 کاهش روبهرو شده است. سهم آمریکا از مقالات پراستناد از سال 2022 بین بازه سالهای 2006 تا 2022 در کمترین سهم خود قرار گرفت. در مقابل، سهم مقالات پراستناد چین سالانه بین سالهای 2006 تا 2022 نیز با روند افزایشی همراه بوده است به طوری که از 0.4 درصد در سال 2006 به 1.3 درصد در سال 2022 افزایش یافته است.
اختلاف در سهم مقالات پراستناد بین آمریکا و چین به طور مستمر از سال 2008 کاهش یافته است به طوری که چینیها در سال 2022 در مقایسه با آمریکا، بیشترین حجم مقالات علمی را در مقایسه با آمریکا تولید کردهاند و همین امر میتواند بیانگر افزایش مستمر تأثیر علمی مقالات نویسندگان چینی باشد که از کل رشد مقالات پیشی نگرفته است. در این میان، مجموع سهم مقالات پراستناد برای 27 کشور اتحادیه اروپا از سال 2011 در سطح 1.2 درصد یا بالاتر باقی مانده است. سهم مقالات پراستناد ژاپن، یکی دیگر از کشورهای مهم در تولید مقالات علمی جهان نیز معمولاً از سهم کلی مقالات پراستناد جهانی عقب مانده است. سهم این کشور در سال 2022 به بالاترین سطح خود یعنی 1.1 درصد رسید. مقالات پراستناد هند اکنون از سهم مقالات پراستناد جهانی فراتر رفته و در سال 2022 به 1.1 درصد رسید.
گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.