حساب دخلوخرج جور نبود؛ این جمله خلاصه وضعیتی است که در سال 97 بر حوزه مالی بزرگترین نهاد آموزش عالی کشور یعنی دانشگاه آزاد میگذشت. دانشگاهی که به گفته معاون توسعه مدیریت و منابع وقت آن، حتی تعداد حسابها و میزان رسوب آن شفاف و معین نبود؛ با وجود اینکه همین رسوب حساب و دریافت سود بانکی خود به یکی از روشهای جدی درآمدی به حساب میآمد. این روایتهای کوتاه در کنار اخبار پرتعدادی از تجمعات و اعتراضات کارکنان که رفتهرفته به یکی از سوژههای تکراری اخبار در استانها تبدیل شده بود به میزان کافی میتواند اوضاع نا بسامان یک مجموعه بزرگ و ملی را نشان دهد؛ نهادی که بیم آن میرفت با سر خم کردن برابر تلاطمهای بزرگی چون کرونا بهناچار و جدیتر به یک واقعیت تلخ نزدیک شود؛ ورشکستگی!
اتفاقی که با تغییر روند حرکت دانشگاه و تصمیمهای جدیای که بخشی از آن را در این گزارش بررسی میکنیم، نهتنها به وقوع نپیوست، بلکه در فضای دانشگاه آزاد 1404 به مخیله و ذهن بدبینترین منتقدان دانشگاه هم نزدیک نیست. این تغییر که ابعاد آن را میتوان در محور «دانشگاه کارآمد و پایدار» سند تحول و تعالی دانشگاه دید را باید یکی از دستاوردهای جدی مدیری دانست که این روزها ویژهبرنامههای گرامیداشت چهلمین روز عروجش در درون و برون دانشگاه برگزار میشود.
استاد شهیدی که بیستوسوم خردادماه در جریان آغاز حملات وحشیانه رژیمصهیونیستی به ایران اسلامی شهد شیرین شهادت را پس از سالها انتظار و ممارست نوشید و به دوستان شهیدش پیوست. حوزه مالی دانشگاه آزاد در هیچ یک از مؤلفهها شبیه سالهای ابتدایی دوران 7 ساله مدیریت دکتر طهرانچی نیست و این خود هنر چهره برجستهای در حوزه فیزیک است که عاشقانه برای اعتلای آموزش عالی ایران تلاش کرد و دانشگاه آزاد را مهمترین عرصه تحول آن میدانست. در گزارش پیشرو با بررسی تعدادی از آمار و ارقام مالی دانشگاه، بخشی از مهمترین تحولات صورتگرفته در این حوزه دانشگاه را مرور خواهیم کرد.
همگامی سال کاری دانشگاه با سال مالی
فعالیتهای معمول دانشگاهها و عمده مراکز آموزشی کشور از اواخر تابستان وارد دوره جدید خود میشوند. سال تحصیلی نیز به شکل رسمی از ابتدای پاییز آغاز میشود و مقدمات آن در شهریور فراهم شده تا دانشجویان و دانشآموزان سر کلاسهای سال و ترم جدید حاضر شوند. لزوم همگامی سیاستهای مالی با جریان مالی دانشگاه که اصلیترین مدخل آن شهریه دانشجویی است موجب شد تا یکی از نخستین تغییرات با اصلاح سال مالی دانشگاه رقم بخورد. رئیس فقید دانشگاه زمستان 97 از این تغییر سخن گفت و بودجه سال 98 به شکل یک متمم 5 ماهه تا مرداد 98 به تصویب رسید تا برای نخستین بار از آغاز شهریورماه 98 سال مالی جدید دانشگاه آغاز شود.
از این سال نحوه برنامهریزی مالی دانشگاه و تصویب بودجه دانشگاه شکل متفاوتی به خود گرفت؛ نقش هیئتامناهای استانی در جریان تحولات دانشگاه پررنگ شد. کمی بعدتر با آغاز اجرای برنامه عملیاتی 5ساله دانشگاه آزاد محور کارآمدی و پایدار اساس طراحی بودجه واحدها و استانهای دانشگاهی شد. محسن امینی، مدیرکل برنامهوبودجه دانشگاه آزاد، در تشریح فرایند بودجهریزی سال مالی جدید این دانشگاه اعلام کرد هدفگذاری این است که ۳۱ استان بهعلاوه سه واحد ویژه دانشگاهی پس از عبور از مرحله پیشدفاع، بودجه خود را در هیئتامنای استانی به تصویب برسانند. سپس، این بودجهها در قالب یک بودجه کلان به تصویب نهایی خواهد رسید.
بر اساس سیاستهای بودجهای که یکی بخشنامههای ابلاغی در آخرین روز کاری ایشان بوده است بودجه نهایی ۳۱ استان بهاضافه سه واحد ویژه دانشگاهی، پس از مرحله پیشدفاع و تصویب در هیئتامنای استانی، از طریق تلفیق بودجه واحدهای استانی و سازمان مرکزی تا پایان مرداد آماده شده و برای تصویب نهایی به هیئتامنای مرکزی دانشگاه ارسال خواهد شد.
رشد بودجۀ دانشگاه: میانگین 45 درصد
یکی از اصلیترین تحولات مالی دوران مدیریت دکتر طهراچی رشد کیک اقتصادی دانشگاه است. اقتصاد 6.2 هزار میلیارد تومانی دانشگاه آزاد در سال 97، امسال در صورت تحقق اهداف درآمدی به حدود 44 همت میرسد. درآمد دانشگاه از سال مالی 99-98 تاکنون بهصورت میانگین هر سال رشدی حدود 45 درصد را تجربه کرده است. همین اتفاق هم باعث شده تا با مدیریت هزینهها و افزایش بهرهوری و البته صرفهجویی، باوجود رشد میانگین 34 درصدی هزینهها در طول 5 سالها اخیر، شرایط دانشگاه تغییر کند. تغییری که میتوان به شکل دقیقتر در نمودار شکاف درآمد و هزینه دانشگاه دنبال کرد و فاصله گرفتن دانشگاه از روزهای سخت دخل و خرج را در فاصله گرفتن خط درآمد دانشگاه از خط قرمز هرینههای غیرسرمایهای دید.
پایان ماجرای زیاندهها در دانشگاه آزاد
مسئله ناترازی درآمد و هزینه بخشی از واحدهای دانشگاهی که در اواسط دهه 90 تعدادشان هم کم نبود، مدیریت دانشگاه را در زمینههای مختلف بهویژه مسائل مالی با چالشهای جدی مواجه کرده بود. برای حل این چالش تصمیمهای متعددی اتخاذ شد. یکی از این موارد راهاندازی نظام خزانهمحور در دانشگاه بود. دکتر طهرانچی شهریور 98 با اعلام این خبر گفته بود «دانشگاه آزاد اسلامی تا قبل از این، خزانهای به این معنا نداشت و منابع مالی در همان جایی که حساب درآمدی بود، هزینه میشد.» این نظام باعث شد تا برخلاف گذشته، یک نظام یکپارچه در کل دانشگاه آزاد حاکم شود و ثمره آن را در تغییرات شکلگرفته در وضعیتهای مالی واحدها ملاحظه کرد. براساس آخرین اعلام معاونت توسعه و مدیریت منابع دانشگاه تعداد واحدهای دارای شرایط خاص که در سال 99-98 حدود یکسوم واحدهای دانشگاه آزاد را شامل میشد در سال کاری گذشته به 9 درصد کاهش یافته است.
واحدهایی که زمانی نقش 10 درصدی در وزن درآمدی واحدها داشتند، امروز در مجموع حدود 1.1 درصد در جریان درآمدی واحدها سهم دارند. با تصمیم رئیس شهید دانشگاه و براساس مصوبه شورای دانشگاه که سال گذشته در قم برگزار شد، سه رویکرد در پیش روی استانهای دارای واحدهای شرایط خاص قرار گرفته بود تا ماجرای واحدهای زیانده یا همان خاصها برای همیشه در جریان اجرای پنجمین سال برنامه عملیاتی دانشگاه یعنی سند تحول و تعالی به تاریخ بپیوندد. براساس این تصمیم این واحدها یا با حفظ استقلال، تغییر مأموریت میدهند، یا نسبتهای مالی را از طریق تغییر، جابهجایی و اضافه شدن رشته یا تأمین پایداری با مدیریت بهینه نیروها اصلاح میکنند و یا آنها در سال کاری پیش رو در بودجه یک واحد بزرگتر به فعالیت خود ادامه دهند.
جریان مالی دانشگاه شفاف شد
دکتر طهرانچی رئیس شهید دانشگاه آزاد سال 97 در جلسه هیئتامنای دانشگاه آزاد استان تهران بر لزوم شفافیتهای مالی و عملکرد این دانشگاه تأکید کرده و گفته بود: «بودجه سالانه دانشگاه آزاد بالغ بر شش هزار میلیارد تومان است و این موضوع جای تعجب داشت که چگونه با وجود چنین درآمد و هزینههایی تاکنون حسابرسی مستقل در این دانشگاه انجام نشده است، بنابراین پیشبینی میکردیم که روند حسابرسی از فعالیتهای دانشگاه آزاد با چالشهایی مواجه شود.» او البته در همین جلسه تصریح کرده بود که « تاکنون سیستم ثبتنام و مالی دانشگاه آزاد اسلامی از هم جدا بوده است و اگر کسی در هنگام ثبتنام فیش واریزی جعلی به واحد دانشگاهی ارائه میکرد، دانشگاه نمیتوانست صحت موضوع را بررسی کند؛ چرا که سیستمهای آموزش و مالی واحدها به صورت مستقل عمل میکردند و این موضوع که بدیهیترین کار ممکن است، در دانشگاه آزاد اسلامی رعایت نمیشد.» او کمی بعدتر در گفتوگوهای رسانهای یا جلسات رسمی از چالشهای این سیستم مالی و حسابرسی آن بیشتر سخن گفت مانند نشتی ۷۰۰ میلیاردی شهریهها که به دنبال یک شکاف اطلاعاتی رقم خورده بود. اما نکته قابلتوجه اتفاقاتی است که در پس این سخنان افتاد. دانشگاه آزاد بخشهای مختلفی از فعالیت خود را بهسامانهها سپرد تا هم امکان مدیریت و تصمیمگیری برخاسته از دادههای به لحظه مهیا باشد و هم با امکان رصد و تعقیب فرایندی، فساد و جعل در زمینههای مختلف به حداقل رسد.
نمونه این اتفاق در آموزشیار صورت پذیرفت و باعث شد عملکردهای مالی حوزه آموزش دانشگاه که بخش قابلتوجهی از درآمدهای آن را تشکیل میدهند، منضبط و قابل رصد و رهگیری شوند. در کنار این اتفاق، فعالیتهای بخشهای مختلف معاونت توسعه و مدیریت منابع دانشگاه نیز با راهاندازی سامانهها انسجام بیشتری پیدا کرد. در حال حاضر سامانه حسابیار، سامانه بودجه، سامانه اموال و دارایی، سامانه انبار و سامانه مدیریت قراردادها هر کدام به نحوی امکان نظارت دقیق و برلحظه را بر تحولات حوزه مالی دانشگاه ممکن ساختند؛ موضوعی که به عنوان یک اولویت از ابتدا در دستور کار شهید طهرانچی بود و حالا این امکان را فراهم کرده تا کوچکترین انحرافات در زمینههای مختلف مرتبط با بخشهای مالی نظیر قراردادها یا برنامهریزی بودجه از طریق سامانه امکانپذیر شود. علاوه بر این به گفته معاون توسعه و مدیریت منابع، دانشگاه تمام صورتهای مالی خود را در سالهای اخیر در سامانه سماب وزارت اقتصاد و دارایی بارگذاری کرده و البته تمام اطلاعات مالی غیرمالی دانشگاه از طریق داشبوردهای مدیریتی برای مؤسسه حسابرسی مستقل قابل رؤیت است.
کاهش اتکا به شهریه با تنوع منابع درآمدی
اقتصاد دانشگاه آزاد رشد داشته؛ اما اتفاق مهمتر دیگری که دراینبین صورت پذیرفته، همزمانی این اتفاق با کاهش اتکا به درآمدهای شهریهای است. چهارمین چرخ تحولی سند تحول و تعالی دانشگاه چرخشی برای عبور از اقتصاد شهریهمحور و مبتنی بر ارزش افزوده املاک به پایداری اقتصادی مبتنی بر درآمدزایی از جریان یادگیری تحولآفرین و پژوهش و نوآوری کارآمد همراه با تعالی سازمان نام داشت. حرکتی که در این سالها بر اساس دیدگاه شهید طهرانچی در اولویت نظام مالی دانشگاه قرار گرفته و اتکا به شهریه را از حدود 84.4 درصد در سال مالی 99-98 به 67.2 در سال کاری گذشته رساند و امسال برای کاهش آن به حدود 57 درصد تلاش شد. محسن امینی، مدیرکل دفتر برنامه و بودجه دانشگاه پیشتر به فرهیختگان گفته بود «بررسی اقتصاد داخل دانشگاه، یعنی بدون درنظرگرفتن شرکتها و مدارس حدود 20 و چند درصد از درآمد ما غیرشهریهای است.
در صورت درنظرگرفتن این دو در کیک اقتصاد دانشگاه، میزان درآمد حاصله به حدود ۳۳ درصد و درآمد حاصل از شهریه آموزشی به حدود ۶۷ درصد خواهد رسید. سال گذشته طبق سند قرار بوده که سهم درآمد غیرشهریهای در اقتصاد دانشگاه ۲۱ درصد باشد و امسال به ۲۹ درصد برسد. سال گذشته به این میزان، در محاسبه به شکل کلی رسیدیم و با درنظرگرفتن اقتصاد داخل دانشگاه نزدیک شدیم. برای سال جاری برآورد ما این است که به ۲۹ درصد برسیم. در بخش درآمد شهریهای به میزان هدفگذاریشده در بودجه میرسیم و از آن میزان نیز عبور خواهیم کرد.»نقش منابع دیگر درآمدی در اقتصاد دانشگاه آزاد این سالها رشد قابلتوجهی داشته است. درآمد خدمات پژوهشی و آزمایشگاهی، فعالیتهای دانشبنیان و آموزش کوتاهمدت که در فضای برنامهریزی بودجه ذیل عنوان سایر گنجانده میشود، از حدود 8.5 در سال 99-98 تا سال گذشته دو برابر شده و در هدفگذاری امسال قرار بوده تا به 25 درصد از کل درآمدهای دانشگاه برسد.
سهم درآمدی مدارس که تا پیش از کمتر از 4.5 درصد سهم داشتند به 6.2 رسیده است. این رشد به دنبال افزایش تعداد مدارس و تعداد دانشآموزان رقم خورده و البته تنوع خدمات ارائهشده در مدارس هم صرفاً به آموزشهای رسمی چندساعته محدود نشده و سماپلاس و مهارتسرای طبیعت و تنوعی که در خدمات آموزشی تکمیلی داشتیم، موجب شده تا حوزه مدارس فعالتر شوند. نقش درآمدی بیمارستانها در این سالها دوبرابر شده، شرکتها بهعنوان فضای درآمدی جدید نقش حدود 5 درصدی در درآمدها گرفتند. هیئت عاملها هم بهعنوان یک ابتکار جدید در دوران مدیریت دکتر طهرانچی امروز حدود یک درصد در کیک درآمدی دانشگاه نقشآفرینی میکنند.
