تنشهای منطقهای و حملات جنایتکارانه رژیم صهیونیستی به ایران و دیگر کشورهای منطقه، سفر رئیسجمهور به آذربایجان را از حالت معمول خارج کرد و بحثبرانگیز شد. وزن این موضوع زمانی سنگینتر شد که پای احتمال نقشآفرینی آذربایجان در حمله به ایران به میان آمد. این احتمال از جایی نشئت میگرفت که مخازن سوخت جنگندههای رژیم صهیونیستی در دریای خزر کشف شده بودند و رسانههای مختلف نشانههایی از بلندشدن پهپادهای اسرائیلی از خاک آذربایجان مخابره میکردند. برخی منابع محلی نیز علائمی از شراکت آذربایجان در جنایت نتانیاهو دیده بودند.
البته که نمیتوان با اتکا به این دادهها کنشهای دیپلماتیک با همسایگان را طراحی کرد اما همانطور که پیشتر اشاره شد، انتظار حداقلی مردم از سیاستگذاران این حوزه، راستیآزمایی نقش دولت علیاف و دیگران در حمله به ایران بود. این کمترین توقع افکار عمومی با عقاید سیاسی مختلفی است که حالا در یکدستی بیسابقه، بیشترین اراده را برای مبارزه با مهاجمان دارند، نه اینکه رئیسجمهور خود را در حال خوشوبش با رئیس دولت مشکوک به حمله به ایران ببینند.
در یکی از تصاویری که از خانکندی منتشر شده، برخی روسایجمهور ازجمله پزشکیان در جمعی غیررسمی نشسته و در حال گفتوگو هستند که علیاف وارد جمع میشود و پزشکیان از جای خود بلند میشود و همزمان با علیاف مینشیند. این تصویر بازتاب گستردهای در شبکههای اجتماعی پیدا کرد. پیشتر هم زبان بدن پزشکیان مورد انتقاد قرار گرفته بود.
برخی از نزدیکان ایشان معتقدند این رفتار ناشی از ادب دیپلماتیک پزشکیان است، اما منتقدان چنین رفتارهایی را نه نشانه ادب دیپلماتیک، بلکه گاه نشانهای از بیتوجهی به وزن نمادین حرکات بدن در روابط بینالملل میدانند. تصویر منتشرشده از لحظه ورود الهام علیاف و همنشینی همزمان پزشکیان با او، هرچند ممکن است در فضای خصوصی و دوستانه اتفاق افتاده باشد، اما در دورانی که هر ژست و حرکت رهبران از لنز دوربینها بهدقت ثبت و تحلیل میشود، نمیتوان آن را صرفاً به حساب سلیقه یا خلقوخو گذاشت.
ادب بیموقع
زبان بدن در دیپلماسی مدرن چیزی فراتر از ژستهای شخصی است؛ بخشی از «ادبیات غیرکلامی قدرت» محسوب میشود که اغلب پیامهایی عمیقتر از سخنان رسمی منتقل میکند. نوع نشستن، ترتیب ورود، جهت نگاه، زمان ایستادن یا نشستن در کنار یک رهبر دیگر، همگی میتوانند در رسانهها و در ذهن مخاطبان، معنایی سیاسی پیدا کنند. در شرایطی که روابط ایران با جمهوری آذربایجان در سالهای اخیر پرتنش بوده و حتی مباحثی چون کریدور زنگزور و موضوعات امنیتی در مرزهای شمال غرب ایران مطرح است، حساسیت بر چنین حرکاتی دوچندان میشود.
ادب در دیپلماسی ضرورتی اجتنابناپذیر است، اما همیشه باید با دقت در نمادها همراه باشد. احترام در برخی موقعیتها میتواند در چهارچوبی متفاوت از عرف عمومی تعریف شود. گاهی نشستن پیش از طرف مقابل یا حفظ فاصله، نه بیادبی، بلکه نوعی پیام سیاسی آگاهانه تلقی میشود. در جهانی که دیپلماسی به صحنهای نمادین بدل شده (و مصداق بارزش کدخدایی کردن ترامپ در توییتر است) رهبران باید بدانند که حتی سادهترین حرکات، بار معناداری دارند و گاه یک ایستادن یا نشستن ساده، از هزار واژه و موضع اثرگذارتر است.
افکار عمومی را آزار ندهید
جهان امروز بیش از هر زمان دیگر، درگیر نبردهای نمادین است؛ جایی که زبان تصویر، از متن و سخن جلوتر میدود و هر نمای ضبطشده، حامل پیامی فراتر از ظاهر ماجراست. در این میدان، رؤسای کشورها دیگر صرفاً تصمیمگیران سیاسی نیستند، بلکه در جایگاه بازیگران صحنهای ایستادهاند که تماشاگران میلیونی دارد و هر حرکتشان معنا، وزن و جهت مییابد. از همین زاویه است که حرکت سادهای چون بلند شدن و نشستن همزمان با رئیسجمهور یک کشور همسایه، تبدیل به سوژهای در فضای عمومی میشود؛ نه از آنرو که خود این حرکت مهم باشد، بلکه از این جهت که تلقی و تفسیر آن میتواند تصویر بزرگتری از توازن یا عدمتوازن در روابط دو کشور بسازد.
سیاستورزی در این میدان، مستلزم آگاهی کامل از ظرایف رفتار دیپلماتیک است؛ نهتنها از منظر پروتکلهای رسمی، بلکه بهویژه از جنبه تأثیرات روانی و رسانهای. در جهانی که حتی بالا یا پایین بودن جایگاه نشستن یک رهبر در عکس دستهجمعی بهسرعت تحلیل میشود، غفلت از لایههای پنهان پیام، بهمعنای واگذار کردن زمین بازی است.
پزشکیان بدون شک با نیت خیرخواهانه و در چهارچوب ادب رایج واکنش نشان داده، اما نیاز است تیم دیپلماتیک او با حساسیت بیشتری رفتارهای دیپلماتیک را هدایت کند. از اینرو، دومین سفر او به آذربایجان باید نه فقط از نظر مواضع رسمی، بلکه از زاویه انتقال پیامهای غیرمستقیم نیز بررسی شود، زیرا در دیپلماسی آنچه دیده میشود، گاهی بیش از آنچه گفته میشود اثر دارد.