حدود 10 سال پیش شاید اگر در مورد ناترازی برق و گاز گفت‌وگوی کارشناسی انجام و درخصوص آن هشدار داده می‌شد، برای عامه مردم کمتر باورپذیر بود. اما امروز با تشدید ناترازی برق و قطعی آن در ساعاتی برای خانوار و یک روز یا بیشتر برای صنایع، همگی به این موضوع ادغان داریم که باید فکری برای حل بدون تنش این موضوع کرد.
پرواضح است که پاسخ بخشی از مسئله، افزایش تولید و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین ازجمله تولید برق خورشیدی و سایر تجدیدپذیر‌ها و پاسخ بخشی دیگر از موضوع، ایجاد انگیزه لازم برای صرفه‌جویی در مصرف برق (رعایت مصرف اندازه، افزایش بهره‌وری تجهیزات مصرفی خانوار یا بنگاه‌ها یا اصناف) است. اما کارشناسان می‌گویند در دنیای واقعی تحقق این دو موضوع نیازمند یک اصلاح است.
این اصلاح، اصلاحات تدریجی در حوزه قیمت انرژی است. به اعتقاد کارشناسان، قیمت‌گذاری صحیح انرژی ازجمله برق از مهم‌ترین ابزار‌ها جهت برنامه‌ریزی جامع برای استفاده صحیح و کارا از برق (بهینگی مصرف) و هدایت صحیح سرمایه‌گذاری‌ها برای تأمین تقاضای برق (بهینگی تولید) به‌حساب می‌آید. زیرا قیمت یک تکنیک به‌اصطلاح نرم برای مدیریت تقاضا در بلندمدت بوده و نیز بهترین علامت برای هدایت سرمایه‌گذاری‌هاست. می‌توان گفت که قیمت برق بر مدیریت مصرف مشترکان، تحلیل- هزینه فایده نیروگاه‌ها و تأسیسات برق مؤثر بوده و بقا و دوام صنعت در گرو تنظیم دقیق قیمت‌های برق و متعاقباً نتایج مطلوب اجتماعی و اقتصادی آن است. نتایج گزارش پیش رو قابل تأمل است، به طوری که سهم هزینه برق از هزینه‌های خانوار طی 6 دهه اخیر سقوط 90 درصدی داشته است، گرچه بخشی از آن به واسطه بهبود فناوری و کاهش قیمت تمام شده برق بوده، اما مقایسه این مقدار با سهم آن از هزینه خانوار در دیگر کشور‌ها نشان می‌دهد برق ارزان، علت‌العلل ناترازی فعلی این صنعت است. 

قیمت برق 92 درصد ارزان‌تر از سال 1357!

برای تصور چالش‌های قیمت‌گذاری در صنعت برق، کافی است نگاهی به داده‌های نرخ برق که وزارت نیرو منتشر کرده، بیندازیم. در گزارش پیش رو «فرهیختگان»، داده‌های بلندمدت وزارت نیرو از نرخ برق و داده‌های هزینه-درآمد مرکز آمار ایران را با هم مقایسه کرده است. نتایج مقایسه موارد قابل تأملی را نشان می‌دهد. طبق این داده‌ها، سهم 300 کیلووات ساعت مصرف برق (الگوی مصرف ماهانه) از هزینه خانوار در سال 1352 حدود 6.6 درصد بوده است. به عبارتی، از کل هزینه‌‌هایی که خانوار در سال 1352 داشت، 6.6 درصد از آن مربوط به هزینه ماهانه برق بوده است. این مقدار تا سال 1357 به 2.7 درصد می‌رسد و میانگین سهم آن بین سال‌های 1352 تا 1357 حدود 3.7 درصد است. این مقدار بین سال‌های 1362 تا 1383 حول و حوش 1 تا 1.5 درصد بوده که تا سال 1389 به نیم درصد (دقیقاً ۰.۴۸ درصد) از درآمد ماهانه خانوار می‌رسد. با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها، این مقدار افزایش یافته و به حدود یک درصد می‌رسد، اما در سال‌های 1391 تا 1397 این مقدار به تدریج کاهش یافته و باز هم به حدود نیم درصد برمی‌گردد و پس از آن، با اقدامات ضدقیمتی دولت، این مقدار به ۰.۲۳ درصد در سال 1402 رسیده است.
اگر سهم هزینه برق از هزینه‌های خانوار در دو سال 1356 و 1357 را با دو سال 1401 و 1402 در نظر بگیریم، سهم هزینه 300 کیلووات ساعت مصرف برق خانگی از حدود 3 درصد از هزینه‌های خانوار به ۰.۲۳ درصد رسیده که یک افت 92 درصدی را تجربه کرده است. به عبارتی، اگر سهم برق را از هزینه‌های خانوار در نظر بگیریم، حالا برق 13 برابر ارزان‌تر از سال‌های انتهایی رژیم پهلوی است. این اعداد و ارقام در محاسبه به روش قیمت ثابت نیز برقرار است، به طوری که متوسط فروش یک کیلووات ساعت برق به قیمت ثابت سال 1395 در سال 1402 در بخش خانگی 94 درصد ارزان‌تر از سال 1357 بوده، این میزان برای بخش کشاورزی 96 درصد ارزان‌تر است، در بخش عمومی 81 درصد ارزان‌تر، متوسط کل 79 درصد ارزان‌تر، در بخش صنعتی 59 درصد ارزان‌تر و در بخش تجاری نیز کمترین مقدار را با 25 درصد ارزان‌تر از سال 1357 دارد. گرچه ممکن است گفته شود در آن سال‌ها به واسطه هزینه‌های مربوط به پایین بودن فناوری، قیمت تمام شده برق بالا بوده، اما اگر نسبت هزینه برق و انرژی از هزینه‌های خانوارها در کشورهای دیگر را محاسبه کنیم، اعداد بسیار قابل تأملی به دست می‌آید. برای مثال، طبق گزارش اتحادیه اروپا، قبوض انرژی نقش حیاتی در بودجه خانوارها ایفا می‌کنند، به طوری که برق، گاز و سایر سوخت‌ها حدود ۵.۵ درصد از کل هزینه‌های خانوارها در اتحادیه اروپا طی سال ۲۰۲۳ تشکیل می‌دهند. این امر به ویژه برای خانوارهای کم‌درآمد اهمیت دارد، زیرا آن‌ها باید سهم بیشتری از بودجه خود را به هزینه‌های انرژی اختصاص دهند.

نفت علیه برق! 

آنچه تاکنون گفته شد، این است که در ایران دولت‌ها با این استدلال که می‌خواهند از رفاه خانوار‌ها حمایت کنند، قیمت‌های تعادلی و نسبی برق را بسیار پایین نگه داشته و تا آن زمانی که وفور درآمد‌های نفتی وجود داشته این زیان‌ها را از طریق درآمد‌های نفتی جبران کرده و در یک دهه اخیر که فروش نفت و درآمد‌های نفتی ایران روند نزولی را به واسطه تحریم‌ها طی کرده‌اند، در پرداخت و جبران زیان تولیدکنندگان برق به مشکل و چالش اساسی خورده‌اند. این دستکاری قیمت‌ها، علاوه بر تشدید ناترازی در این صنعت، منجر به کاهش سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت برق، کاهش بهره‌وری در بخش‌های مصرف‌کننده برق و افزایش مصرف شده است. 
نگاهی به وضعیت قیمت برق در سال‌های 1352 تا 1402 نشان می‌دهد طی این مدت، چندین سال را می‌توان به عنوان نقطه عطف در صنعت برق تعریف کرد. اولی، مربوط به سال 1352 است که به واسطه نسبت بالای قیمت برق به هزینه خانوار قابل تأمل است. در آن سال، قیمت دریافتی دولت از مردم بابت مصرف 300 کیلووات ساعت برق خانگی معادل 6.6 درصد از کل درآمد خانوار بوده است. این میزان در سال 1353 به 4.5 درصد و پس از آن تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی به 2.7 درصد تا سال 1357 رسیده است. این سال‌ها و به ویژه سال 1352 به بعد مصادف با جهش صادرات نفت و فوران درآمد‌های نفتی است که شاه علاوه بر غرق شدن در افکار متوهمانه تمدن بزرگ، زیان‌سازی بخش‌های مختلف دولت را با درآمد‌های نفتی پوشش می‌دهد. 
نقطه‌عطف دوم را شاید بتوان به سال 1383 نسبت داد. ۵ دی ۱۳۸۳ در آن زمان مجلس هفتم، طرح تثبیت قیمت‌ها را در قالب بودجه ۱۳۸۴ گنجاند. بررسی‌ها نشان می‌دهد با اجرای این طرح، نسبت قیمت برق به هزینه‌های خانوار روند کاهشی را در پیش گرفته است. 
بررسی‌ها نشان می‌دهد پس از اجرای این طرح، نسبت قیمت برق به درآمد و هزینه در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی، تجاری و عمومی همگی نزولی شده است. برای مثال، در حالی که تا سال 1383 نسبت قیمت 300 کیلووات ساعت برق مصرفی خانوار معادل یک درصد از درآمد خانوار بوده، این میزان حول و حوش نیم‌درصد تا سال 1389 می‌رسد. سپس در سال 1389 با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها، این نسبت به حول و حوش 1 درصد رسیده و پس از آن روند نزولی خود را طی می‌کند و تا اینکه در سال 1402 این مقدار 0.23 درصد بوده است. 
اگر نرخ فروش برق را به قیمت ثابت سال 1395 محاسبه کنیم، متوسط نرخ فروش هر کیلووات برق با یک روند نزولی از سال 1357 تاکنون روبه‌رو بوده است. این روند در سال‌های 1373، 1383 ،1390، 1395 و 1402 محاسبه شده که نتایج حاکی از آن است که بین سال‌های 1390 تا 1402 نرخ‌ها به قیمت ثابت سال 1395 حدود 75 درصد سقوط پیدا کرده است. 
بررسی داده‌ها نشان می‌دهد علاوه بر سال‌های 1357، 1383، 1389، باید سال 1397 را نیز یک نقطه‌عطف در تاریخ اقتصادی صنعت برق ایران و به طور کلی حوزه انرژی نام برد؛ چراکه پس از شروع تحریم‌ها در سال 1397 و جهش ارزی و افزایش سطح عمومی قیمت‌ها، دولت سعی کرده قیمت‌های کالا و خدمات خود را برای افزایش رفاه افراد، افزایش چندانی ندهد، موضوعی که منجر به سقوط سهم قیمت برق از هزینه‌های خانوار شده است. 

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.