در روزهای گذشته ویدئویی پربازدید در شبکههای اجتماعی منتشر شد که نشان میداد حامد شاکرنژاد قاری ایرانی قرآن در زمان قرائت در استادیوم شهر تانگای تانزانیا مجبور شده به خاطر استقبال عجیب مردم آفریقا، قرائت خود را متوقف کند. این استقبال نشاندهنده پیوندهای فرهنگی قابل توجه میان ایران و ملتهای آفریقایی است که یکی از جلوههای آن، حضور گسترده مردم آفریقا در برنامههایی نظیر محفل بوده است.
اما با وجود پیوندهای دینی، مذهبی و عاطفی، ایران نتوانسته در حوزه اقتصادی پیوند دوجانبه قابل اتکا و قدرتمندی را بین خود و قاره آفریقا ایجاد کند. دادههای رسمی حاکی از آن است که صادرات ایران به قاره آفریقا در سال ۱۴۰۳ حدود ۱.۵ میلیارد دلار بوده؛ رقمی ناچیز در برابر واردات ۶۵۶ میلیارد دلاری این قاره. این بدان معناست که سهم ایران از بازار وارداتی آفریقا کمتر از ۰.۲۳ درصد است. در مقابل، ترکیه با صادرات ۲۱.۵ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۴، جایگاه ششم را در میان شرکای تجاری آفریقا به خود اختصاص داده و صادراتی 14 برابر ایران ثبت کرده است. این آمارها حاکی از شکاف چشمگیر در بهرهبرداری ایران از فرصتهای تجاری در آفریقاست؛ قارهای که بهواسطه رشد جمعیتی، گسترش طبقه متوسط و نیازهای زیرساختی، یکی از بازارهای نوظهور و راهبردی جهان بهشمار میرود.
غبارروبی دولت سیزدهم از تجارت با آفریقا
در تیرماه ۱۴۰۲، سیدابراهیم رئیسی، رئیسجمهور شهید ایران، طی سفری سهروزه به سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمبابوه، گامی تازه برای توسعه روابط اقتصادی با قاره آفریقا برداشت؛ سفری که از سوی رسانههای بینالمللی نظیر خبرگزاری فرانسه، بهعنوان «تلاشی برای تنوعبخشی به روابط تجاری ایران» ارزیابی شد. این سفر در شرایطی انجام شد که حجم واردات کشورهای آفریقایی در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۶۵۵ میلیارد دلار رسیده و ترکیب جمعیتی قاره در حال تغییر است؛ با افزایش جمعیت طبقه متوسط و رشد مصرف داخلی، فرصتهای تازهای برای صادرات کالا، خدمات و سرمایهگذاری ایجاد شده است.
با این حال، ایران با وجود رشد دوبرابری صادرات به آفریقا طی دو سال اخیر، همچنان سهمی بسیار محدود از این بازار دارد و با صادرات ۱.۲ میلیارد دلاری در سال ۱۴۰۱، در رتبه ۶۱ جهان میان شرکای تجاری آفریقا قرار گرفته است. در مقایسه، ترکیه با صادرات بیش از ۲۲ میلیارد دلار، شصتو یکمین شریک تجاری قاره به شمار میرود. نکته مهم اینکه بخش زیادی از کالاهای وارداتی آفریقا همچون مشتقات نفتی، ماشینآلات، غلات و مواد شیمیایی با ظرفیتهای تولیدی ایران همخوانی دارد. طبق برآورد وزارت نفت، ایران تنها در بخش مشتقات نفتی، میتواند تا ۱۰ میلیارد دلار از این بازار را تصاحب کند. از سوی دیگر، اجرای طرح «منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا» و رشد بازارهایی مانند غذا، حملونقل، آموزش و ICT در افق ۲۰۳۰، میتواند زمینهساز حضور جدیتر ایران در این قاره باشد. سفر تیرماه ۱۴۰۲ شهید رئیسی را میتوان سرآغاز چرخشی مهم در دیپلماسی اقتصادی ایران با آفریقا دانست که در صورت پیگیری، ظرفیتهای قابلتوجهی را فعال خواهد کرد.
آفریقا؛ بازار فراموششده
در حاشیه همایش ایران اکسپو ۲۰۲۵، مسعود برهمن، رئیس اتاق مشترک ایران و قاره آفریقا، ضمن تشریح ظرفیتهای اقتصادی قاره آفریقا، این منطقه را با جمعیت ۱.۴۵ میلیارد نفری و گردش مالی ۱۵۰۰ میلیارد دلاری در حوزه تجارت خارجی، یکی از بزرگترین بازارهای جهان معرفی کرد. وی با اشاره به دیدگاه انسانی و متقابل ایران در روابط با آفریقا، برخلاف نگاه استعماری برخی قدرتها، تأکید کرد این رویکرد از سوی کشورهای آفریقایی مورد استقبال قرار گرفته است. برهمن با بیان اینکه همافزایی میان اتاق مشترک، سازمان توسعه تجارت و وزارت امور خارجه در دولت سیزدهم منجر به رشد صادرات ایران به آفریقا شده، گفت صادرات ایران از ۶۰۰ میلیون دلار در سال 1402 به ۱.۳ میلیارد دلار و سپس در سال ۱۴۰۳ به ۱.۵ میلیارد دلار رسیده است، رقمی که هنوز تا سقف واقعی فاصله زیادی دارد. او یکی از چالشهای اصلی را نبود شناخت کافی بین فعالان اقتصادی ایران و آفریقا دانست و بر اهمیت برگزاری نشستها و سفرهای تجاری، بهویژه با مشارکت نمایندگان ۱۱۰ کشور در ایران اکسپو ۲۰۲۵، تأکید کرد.
برهمن خاطرنشان کرد ظرفیت صادراتی ایران تا ۳۵۰ میلیارد دلار برآورد میشود، در حالی که میزان فعلی تنها حدود ۶۰ میلیارد دلار است و این نشان میدهد که سهم واقعی ایران از تجارت جهانی بسیار کمتر از توانمندیهایش است. وی در پایان، قاره آفریقا را مقصدی مناسب برای صادرات کالاهای ایرانی و خدمات فنیـمهندسی در حوزههایی مانند ساختوساز، نفت و گاز و پتروشیمی معرفی و تاکید کرد ایران اکسپو ۲۰۲۵ میتواند بستری استراتژیک برای معرفی این ظرفیتها و گسترش روابط اقتصادی ایران با کشورهای آفریقایی فراهم آورد.
سهم ایران از واردات آفریقا فقط 0.23 درصد
طی بیش از یک دهه گذشته، روند صادرات ایران به قاره آفریقا دچار نوساناتی قابل توجه بوده، اما در سالهای اخیر نشانههایی از احیای قدرتمند این روابط تجاری به چشم میخورد. بر پایه آمار رسمی، صادرات ایران به ۴۳ کشور آفریقایی در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱.۵ میلیارد دلار رسیده است که بالاترین رقم ثبتشده در این بازه زمانی بهشمار میرود. این میزان صادرات در حالی بهدست آمده که در سال ۱۳۹۹، صادرات به کمترین سطح خود یعنی ۵۸۰ میلیون دلار سقوط کرده بود. این افت چشمگیر را میتوان به دلایلی همچون تحریمهای شدید، چالشهای بانکی، نبود سیستم حملونقل پایدار و تأثیرات بحران کرونا نسبت داد.
با این حال، از سال ۱۴۰۰ به بعد، روندی صعودی در صادرات شکل گرفته و طی چهار سال پیاپی افزایش یافته است؛ بهطوریکه از ۱۱۸۱ میلیون دلار در ۱۴۰۱ به ۱۵۰۰ میلیون دلار در ۱۴۰۳ رسیدهایم. میانگین صادرات سالانه در این بازه ۱۲ساله حدود ۸۹۵ میلیون دلار بوده و تنها در پنج سال، عملکرد بالاتر از میانگین ثبت شده است. این دادهها نشان میدهند که بخش قابل توجهی از صادرات ایران به آفریقا طی سالهای اخیر حاصل برنامهریزی هدفمندتر، فعالتر شدن دیپلماسی اقتصادی، افزایش حضور نمایشگاهی و استفاده از ظرفیتهای تهاتری و ریالی در تجارت خارجی بوده است.
چنانچه این روند ادامه یافته و موانع ساختاری تجارت با آفریقا کاهش یابد، قاره آفریقا میتواند به یکی از بازارهای راهبردی و پایدار برای کالاهای ایرانی تبدیل شود؛ بهویژه در شرایطی که ایران به دنبال تنوعبخشی به مقاصد صادراتی خود در دوران پساتحریم است. در حالی که مجموع واردات کشورهای آفریقایی در سال گذشته به حدود ۶۵۶ میلیارد دلار رسیده، صادرات ایران به این قاره تنها حدود ۱.۵ میلیارد دلار بوده است. به این ترتیب، سهم ایران از بازار وارداتی آفریقا کمتر از ۰.۲۳ درصد است؛ رقمی ناچیز که نشاندهنده استفادهنشدن از ظرفیتهای بالقوه تجاری میان دو طرف است.
صادرات ترکیه به قاره آفریقا 14 برابر ایران
مقایسه وضعیت تعامل تجاری و صادراتی ایران و ترکیه به قاره آفریقا نشان میدهد که هرچند هر دو کشور در سالهای اخیر تمرکز بیشتری بر این قاره گذاشتهاند، اما تفاوت چشمگیری در حجم و عمق روابط تجاری آنها وجود دارد. ایران طی چهار سال اخیر رشد ۱۵۰ درصدی در صادرات به آفریقا داشته و صادراتش از ۵۸۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ به 1.5 میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ رسیده است. این افزایش، نشانهای مثبت از احیای روابط اقتصادی ایران با آفریقا پس از سالها رکود است، اما با در نظر گرفتن ظرفیت صادراتی ۳۵۰ میلیارد دلاری ایران، هنوز فاصله زیادی تا بهرهبرداری کامل از فرصتهای موجود در این قاره وجود دارد.
در مقابل، ترکیه در بازه زمانی مشابه عملکردی بسیار قدرتمندتر و منسجمتر داشته است. صادرات ترکیه به آفریقا در سال ۲۰۲۴ به 21.5 میلیارد دلار رسیده، یعنی ۱۴ برابر بیشتر از ایران. این کشور همچنین در تمام ۱۰ سال گذشته توانسته تراز تجاری مثبت خود را حفظ کند و در سال ۲۰۲۲ با صادرات 23.6 میلیارد دلاری به اوج رسیده است. واردات ترکیه از آفریقا نیز از 6.2 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ به 11.3 میلیارد دلار در ۲۰۲۴ افزایش یافته که نشاندهنده تعامل دوسویه اما همچنان با مازاد تجاری بالا به نفع ترکیه است. در سال ۲۰۲۴، صادرات ترکیه به قاره آفریقا به 21.5 میلیارد دلار رسید؛ این در حالی است که کل صادرات ایران به این قاره تنها حدود 1.5 میلیارد دلار بوده است. به عبارت دیگر، ترکیه 14.3 برابر بیشتر از ایران به بازارهای آفریقایی صادرات داشته، که این تفاوت فاحش نشاندهنده فاصله چشمگیر ایران با رقبای منطقهای در بهرهبرداری از فرصتهای تجاری قاره آفریقاست.
ترکیه با بهرهگیری از زیرساختهای قوی، دیپلماسی تجاری فعال، برگزاری همایشهای تجاری گسترده با حضور دهها کشور آفریقایی و پیگیری توافقنامههای بلندمدت، توانسته جایگاه خود را بهعنوان ششمین شریک تجاری قاره آفریقا تثبیت کند. درحالیکه ایران در رتبه ۶۱ جهان و نهم منطقه قرار دارد. این مقایسه نشان میدهد ایران با وجود جهش اخیر، برای رقابت با بازیگرانی چون ترکیه نیازمند اصلاحات زیرساختی، توسعه دیپلماسی اقتصادی و شناخت دقیقتری از بازارهای آفریقایی است.