15 هزار و 710 روز قبل نخستینبار آموزش عالی دچار تغییر و تحولی برای پاسخ به نیاز جامعه شد. ایده تشکیل دانشگاه آزاد با استقبال مردم، این مجموعه آموزشی را به یکی از نهادهای مردم ساخته پس از انقلاب تبدیل کرد که رفته رفته به نهاد ریلگذار پیشرفت در مناطق مختلف کشور تبدیل شد. دانشگاه آزاد چهل و سه سال پس از شکلگیری چهرهای متفاوت از روزها و سالهای نخست فعالیت دارد. چهرهای که در گام دوم فعالیتش بر محور یک برنامه 5 ساله بخش به بخش کامل میشود تا شکل جدیدی از فعالیت دانشگاهی را در آموزش عالی ایران نمایان کند.
سالگرد تأسیس بهانه خوبی برای مرور اتفاقات مهمی است که این سالها تصویر جدید دانشگاه را میسازند. سوژهای که بهانه گفتوگوی «فرهیختگان» با دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی شد. بخش اول این گفتوگو چندی پیش در ایام شهادت رئیسجمهور شهید منتشر شد و بخش دوم آن همزمان با آغاز آیین گرامیداشت چهل و سومین سالگرد تأسیس دانشگاه در این شماره منتشر میشود که به بررسی آخرین تحولات بزرگترین شبکه علمی کشور اختصاص دارد. مشروح این گفتوگو را در ادامه از نظر میگذرانید.
در ایام چهل و سومین سالگرد تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی اگر بخواهید در چند جمله دانشگاه آزاد را به تصویر بکشید و معرفی کنید؛ از آنچه در این 43 سال اتفاق افتاده یا تغییراتی که به طور خاص در دوران اخیر ایجاد شده و اکنون شما فکر میکنید میتواند معرف دانشگاه آزاد باشد، چه میگویید؟
نکته اول این است که در حقیقت دانشگاه آزاد اسلامی، هنر مردم بزرگ ایران در بستر انقلاب اسلامی و نظام اسلامی است. روحیه علمدوستی و شأنی که مردم بزرگ این کشور برای علم قائل هستند، باعث شده یک زیستبوم خاص ساخته شود که از جهات مختلف بینظیر است. کسانی که در داخل دانشگاه آزاد فعالیت میکنند، بهخوبی به این هنرنمایی بزرگ ملت ایران در پرتو خورشید انقلاب اسلامی واقف هستند، زیرا این فرصتی بود که در دوران انقلاب امکان ظهور و بروز داشت.
دانشگاههای غیردولتی در زمان طاغوت، شرایط متفاوتی داشت. دانشگاه ملی وقت - که بعداً به نام شهید بهشتی تغییر یافت - به دست مرحوم شیخالاسلام پایهگذاری شد. دانشگاه، خصوصی بود و او زمین آن را شخصاً خرید. علی شیخالاسلام از خانوادهای روحانی بود و در حوزه تا سطح اجتهاد درس خوانده بود. در ادامه به آمریکا رفت و پس از آن، با هدف خدمت به کشور و ارتقای آن به دانشگاه آمد. در سال ۴۴، کودتا کردند و دانشگاه را از او گرفتند. رژیم طاغوت دوام نیاورد و طاقت نداشت که ببیند یک دانشگاه با آن قابلیت، خارج از چهارچوب حکمرانی شاه وجود داشته باشد و عمل کند.
نکته دوم این است که وقتی به مفهوم دانشگاه در دنیای علم و دنیای معاصر برخورد میکنیم، دانشگاه به مفهوم دولتی، اتفاقاً کمترین بروز و ظهور را دارد. در عمده کشورهای پیشرو، دانشگاهها غیرخصوصی -غیردولتی هستند؛ نه خصوصی و نه دولتی؛ حتی عمومی هم نیستند. دانشگاه با یک منطق غیرخصوصی -غیردولتی اداره میشود. بهتبع رفتار رژیم شاهنشاهی که رژیمی دیکتاتوری محسوب میشد، زایش دانشگاه در ایران، زایشِ دانشگاه دولتی بود. رژیم خواست این مسیرِ دانشگاه دولتی ادامه یابد. بااینحال، انقلاب اسلامی و مردم بزرگ ایران آمدند و دانشگاهی غیرخصوصی - غیردولتی ساختند.
حال، در چهل و سومین سالگرد دانشگاه آزاد اسلامی، تلاش ما این است که این دانشگاه با ابعاد دانشگاهِ بماهو دانشگاه ظهور و بروز داشته باشد. آنچه در زایشِ اول، پدیدآمدن نخست و پدیدارشدن ابتدایی وجود داشت، یک دانشگاه صرفاً آموزشی بنا به نیاز و عطش جوانان و خانوادههای ایرانی برای تحصیل بود، اما در این هفت سالی که ما در خدمت عزیزان خوبمان در دانشگاه آزاد اسلامی هستیم، اتفاقی در حال وقوع است و میتوان جلوههای مختلف دانشگاهی را در این دانشگاه دید. دانشگاه آزاد اکنون در حال تبدیلشدن به یک «university» واقعی و «جهاننمان بودن» است. در اینجا یک زیستبوم فعال متناسب برای پردازش ایدهها جهت رسیدن به یک حکمرانی مطلوب و سبک زندگی خوب در حال پدیدارشدن است.
مؤلفههای این تغییر چیست؟ تبدیل از دانشگاهی که صرفاً آموزشمحور بود و به تربیت نیروی انسانی میپرداخت، به دانشگاه به معنای واقعی کلمه و در ابعاد گستردهتر یعنی تبدیل به «university» شدن چگونه رقم خورده است؟ دانشگاه آزاد، چه تغییراتی را آغاز کرده تا این اتفاق رخ دهد؟
باید قید کنم بخشی از این تغییرات، اجتنابناپذیر است، چون دانشگاه آزاد به جد باید متوجه ذائقه اجتماعی باشد. در دوران بسیار سریعالتغییری قرار گرفتهایم که مفاهیم مرتباً کمال پیدا میکند. در مواجهه با این تغییرات پیرامونی باید تغییرات درونی هم داشته باشیم. اصول، ثابت هستند ولی جلوهها باید تغییر کنند.
اولین نکته مهم در دانشگاه آزاد، این است که فهم و درک تغییرات اجتماعی و فناورانه را در خود فراهم آورده است. اینکه چگونه باید صیرورت اتفاق بیفتد و تحول در چه چهارچوبی باشد را دانشگاه آزاد ابتدا فهمیده است. درک شرایط پیرامونی بسیار مهم بوده که در دانشگاه آزاد هست.
ویژگی دوم که در دانشگاه آزاد به وجود آمده، این است که ارتباط آن با مردم، مستقیم و خطی است. میزان ورودی به دانشگاه در رقابت با سایر مؤسسات آموزش عالی، نشاندهنده موفقیت دانشگاه آزاد است. در همین مدت کوتاه، دانشگاه آزاد با افزایش جمعیت و رشد بیسابقهای روبهرو شده است. آموزش عالی کشور در مجموع از ۳ میلیون و ۴۵۰ هزار نفر به ۳ میلیون و ۵۰ هزار نفر کاهشیافته است که این افت 400 هزار نفری، خود نشاندهنده تغییرات گسترده و رقابت شدید در این بخش است.
این آماری است که سال گذشته حدود ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر بود و سال قبلتر نیز همین شیب منفی را تجربه کرده است. در همین مدت که کل آموزش عالی کشور، کاهش بیش از ۱۰ درصدی را تجربه کرده، دانشگاه آزاد اسلامی با افزایش ۳۰ درصدی تعداد دانشجویان مواجه شده است؛ این نکته دوم است که نشاندهنده همراهی و توجه به نیازها و اقتضائات است و اینکه درک و پاسخ مناسب به این نیازها، همچنان ادامه دارد، چراکه «و امّا ما ینفع الناس فیمکث فیالارض» آنچه مطابق با نیاز مردم، نفع عمومی مردم و منافع ملی باشد، میماند؛ آنچه متناسب نباشد، نمیماند. نکته دوم این بوده که پس از درک این نیازها، پاسخ مناسب به آنها ضروری است.
جلوههای پاسخ مناسب، این است؛ در گذشته دانشگاهها صرفاً به ارتقای سطح دانش و معرفت اجتماعی توجه داشتند، اما اکنون دانشگاه آزاد اسلامی به یک نظام تربیتی تبدیل شده که مسئولیت خود را تنها به آموزش محدود نمیکند، بلکه مسئولیتی در قبال آینده دانشجویانش دارد. به عبارت دیگر، دانشگاه دیگر تنها به فکر باسواد شدن افراد نیست، بلکه به فکر آینده آنها و فراهمکردن زمینهها و بسترساز اشتغال دانشبنیان است. در این راستا، تحولات مهمی در دانشگاه آزاد اسلامی در حال شکلگیری است. این تحولات در ادبیات همه مدیران دانشگاه آزاد بسیار پذیرفته شده و نشاندهنده تغییرات بنیادین در این دانشگاه است.
سخت بود این مسیر؟ تغییر روند دانشگاهی که 40 سال به گونه دیگر حرکت میکرد، سخت بود؟
بدون صبر، این مسیر طی نمیشد. اگر انتظار داشتیم این مسیر روان باشد که معلوم میشود مسیرشناس نبودهایم. امروز دانشگاه آزاد در نقطهای قرار دارد که هنوز نقطه مطلوب نیست، اما از همه همراهیهایی که در این مسیر از بدنه خوب دانشگاه دریافت کردهایم، رضایت خاطر داریم. دانشگاه آزاد توانسته است بهخوبی در برابر صلبیت، تحولات بزرگ و تغییرات بیرحمانهای که در جهان به وقوع پیوسته است، ایستادگی کند. بسیاری از شرکتهای بزرگ دنیا دیگر اسمی از آنها نیست.
برای مثال، شرکتهایی مانند «ناسیونال» که زمانی تولیدکننده لوازم برقی بودند، اکنون دیگر وجود ندارند و حالا «سامسونگ» پرچمدار است. این تحولات بیرحمانه هستند، اما دانشگاه آزاد توانسته است در این تحولات در مسیر خود باقی بماند. این تحولات مختص یک نفر نیست، بلکه مربوط به جمع است. این جمعِ همراه میخواهد فعل خواستن را بهخوبی صرف کند.
یکی از شعارهای شما در سخنرانیهای اواخر دهه 90 این بود که «دانشگاه آزاد باید به اولین انتخاب داوطلبان در سال ۱۴۰۴ تبدیل شود.» هنوز هم بر این شعار و اهداف پافشاری میکنید و معتقد هستید که امسال این اتفاق خواهد افتاد؟
محکم سر حرفم هستم؛ برخی از نشانههای این تحول در حال بروز بوده و این تغییرات در بخشهای مختلف قابلمشاهده است.
مثلاً در کدام بخشها قابلمشاهده است؟
در حوزه فناوریهای پیشرفته، دانشگاه آزاد اسلامی سرمایهگذاریهای زیادی انجام داده است که این سرمایهگذاریها باعث شده دانشگاه به انتخاب اول داوطلبان تبدیل شود. فضایی که امروز برای کارِ علمی و پژوهشی در دانشگاه آزاد فراهم شده، برای هر محققی زیبا، بسیار مناسب و انگیزهبخش است. جلسات علمی و پژوهشی که پیرامون تحولات دانشی در دانشگاه برگزار میشود، فضای بسیار خوبی برای پژوهشگران ایجاد کرده است که قابلرقابت با نهادهای آموزشی دولتی است.
بهطورکلی، ساختارها یکشبه به وجود نمیآیند و زمان میبرد تا این تحولات ملموس شود. بااینحال، این زمان کافی بوده است تا دانشگاه آزاد به جرئت وارد مرحلهای شود که در آن، تمایزهای واقعی در حال بروز و ظهور است و این تغییرات در حوزههای خاص مانند پزشکی خود را نشان میدهد.
ما یک فضای عمومی داریم و یک مخاطب خاص. جایی که بحث ما مطرح میشود، این است که مخاطب خاص به سمت آن بیاید. در یک رقابت نابرابر؛ جایی شهریه وجود ندارد و جای دیگر شهریه هست، یک جا استخدام برای اعضای هیئتعلمی دولتی است و جایی استخدام دولتی وجود ندارد، اما شرایطی در حال شکلگیری است که انشاءالله تا پایان سال ۱۴۰۴، خبرهای خوبی در این زمینه خواهیم شنید.
در جریان بازدید از رویداد «روبوکاپ» اشاره کردید که تیرماه موعد یک اتفاق مهم در حوزه هوش مصنوعی در دانشگاه آزاد است. این مورد هم جزء همین تحولاتی است که به آن اشاره میکنید و باعث خواهد شد تغییرات لازم در دیدگاه مخاطبان خاص دانشگاه ایجاد شود؟
دقیقاً. بههرحال، در فضای امروز در قرن بیست و یکم، دانشگاههایی پیشتاز هستند که پاسخگوی آموزش، پژوهش و کاربست علم و فناوری در حوزههای هوش مصنوعی، فناوریهای کوانتومی و فناوریهای زیستی و زیست اجتماعی هستند. دانشگاههایی که در این حوزهها اقدام جدی نداشته باشند، نمیتوانند به اهداف خود برسند. ما برای اینکه پژوهشگران برجسته را گرد هم آوریم، نیازمند دو عامل هستیم: اول، فضای تعاملی خوب که پژوهشگاه دانشگاه این تدارک را دیده است و دوم، فضای فناورانه زیرساختی. علمِ بزرگ دیگر در اتاقها و آزمایشگاههای کوچک قابلانجام نیست. برای این کار نیاز به زیرساختهای جدی و سرمایهگذاریهای سنگین داریم که تنها از تجمیع سرمایهگذاریها میسر میشود.
خوشبختانه دانشگاه آزاد در این زمینه بسیار جدی و چابک عمل کرده است؛ هم در زمینه زیرساختها و هم در فراهمکردن شرایط حضور محققان، چه ایرانیان داخل کشور ازجمله بچههای خیلی خوب در دانشگاه آزاد، چه محققان دیگر دانشگاههای ایران و چه ایرانیان خارج از کشور. این شرایط در حال فراهمشدن است و برنامهریزیهایی برای این منظور انجام شده است.
بههرحال اگر نگاه کنید، خواهید دید برخی کشورهای همسایه ما که چند سال پیش حتی نامی از آنها نبود، اکنون با ایجاد زیرساختهای مناسب، شرایطی فراهم کردهاند که محققان برجسته از ایران به آنجا جذب میشوند. برای اینکه یک محقق بتواند بیاید و در جایی فعالیت کند، نیازمند فضای آرام، فضای پژوهشی، فضای تأثیرگذاری و زیرساختهای مناسب است.
در حوزه هوش مصنوعی، برخی افراد ممکن است فکر کنند که صرفاً با ایجاد زیرساختها مشکل حل میشود، اما اینطور نیست.
علاوه بر زیرساختهای تجهیزاتی، یکی از مسائل مهمتر، نبود بروکراسی و فراهمکردن فضایی است که محقق بتواند بدون هزار قیدوبند دغدغههای نظام بروکراتیک و بدون معطلی از موانع اداری عبور کند و حضور خود را در محیط علمی و پژوهشی دانشگاه تسهیل کند. شما شاید شنیده باشید که گاهی یک محقق برای دریافت یک کد استخدامی از سازمانهای مختلف باید یک یا دو سال پشت دیوارها معطل بماند، اما در دانشگاه آزاد این فضا به طور جدی فراهم شده، قوانین زیرساختی مصوب شده و شرایط چابکتری برای محققان ایجاد شده است.
چابکیای که دانشگاه آزاد در این زمینه دارد، مشابه آن چیزی است که در دانشگاههای بزرگ دنیا مشاهده میشود. این شبیهسازی به آن معناست که در دانشگاههای پیشرو، دیگر «دانشگاههای دولتی» معنی ندارند؛ بهویژه مفهوم «دانشگاه دولتی» به این شکل و شدت، خاصِ ماست. بنابراین در این فضا ما سعی کردهایم خود را درگیر حاشیهها نکنیم و در این چند سال فضایی فراهم کردهایم که اکنون میتوانیم به نقطه ثمردهی برسیم و این تحولات ملموستر شوند.
اجازه دهید یک سؤال صریح از شما بپرسم. در حوزه هوش مصنوعی، صحبتهای زیادی مطرح شده و مانورهای فراوانی داده میشود. متأسفانه یا خوشبختانه، هوش مصنوعی مستمسک جذابی محسوب میشود که هم میتوان بودجه زیادی با اسم آن جذب کرد و هم صحبتکردن درباره آن جذابیت زیادی برای مخاطب دارد. دانشگاه آزاد دقیقاً مشغول به چه کاری است؟ شما صحبتی انجام دادید و گفتید: «قرار است ازاینپس همه فعلوانفعالات اداری دانشجویان با هوش مصنوعی سروسامان پیدا کند» و بهنوعی هوش مصنوعی، طرف حساب دانشجویان میشود. اخیراً در برنامه «برمودا» هم اشاره کردید یک کامپیوتر کوانتومی مشغول به فعالیت بوده که در ایران و خاورمیانه منحصربهفرد است. افرادی که از دانشگاه با سبکوسیاق جدیدش، اطلاع چندانی ندارند، شاید گمان کنند مانند خیلی از برنامهها و اظهارات مدیران، اینجا نیز اتفاقات چندان جدی نیست. اجازه میدهید صحبت اخیر شما را سخت بپذیریم؟
خلاف دانشگاههای دولتی که معمولاً با برنامههای خود از منابع نفتی بیشتر جذب میکنند و برای دریافت بودجهها و تأمین زیرساختها به معاونت علمی مراجعه میکنند، در دانشگاه آزاد این امکان بههیچوجه برای ما وجود ندارد؛ خدا را شکر! باید اقداماتی که انجام میدهیم، پیوست اقتصادی داشته باشد. این پیوست باید ارزشآفرین باشد، نه فقط از نظر ریالی بلکه اعم از مادی و معنوی.
دانشگاه آزاد با شعارهای کلی به جایی نخواهد رسید. ما درباره هوش مصنوعی جدول زمانبندی مشخصی داریم که به آن پایبند هستیم؛ بهقولمعروف یزد دور و گز نزدیک. برای تیرماه برنامهای آماده کردهایم، شهریور هم برنامه دیگری داریم و تا پایان سال برنامه مجزایی در نظر گرفتهایم که نتایج آن قابلمشاهده خواهد بود.
یعنی در سهگام قرار است اتفاقاتی رقم بخورد؟
هماکنون ما با طرح «حامی» تلاش داریم ارتباط بچهها را با دانشگاه برقرار کنیم. هر روز این ارتباط را به طور دقیق کنترل میکنیم. تیمهای نرمافزاری متعددی که بسیاری از اعضای آن از سرمایه نخبگانی کشور هستند، در دانشگاه مستقر شدهاند. این تیمها که بسیاری از آنها در المپیادهای علمی کشور جزء برترینها بودند، در حال فراهمکردن ظرفیت ملی برای این پروژه هستند.
این تلاشها تنها به ظرفیت دانشگاه آزاد محدود نمیشود و نگاه ما یک نگاه ملی است؛ به همین دلیل، دانشگاه آزاد با یک برنامه مدون و منسجم در این مسیر حرکت میکند. من سعی میکنم جزئیات زیادی نگویم، چون به عمل کار برآید، به سخندانی نیست. خیلی دور نیستیم تا پایان سال ۱۴۰۴ دانشجویان میتوانند تغییرات قابلتوجهی را مشاهده کنند. در خصوص کامپیوتر کوانتومی نیز همانطور که گفتید، برخی معتقد هستند که این فناوری هنوز در ایران وجود ندارد، اما خبرگان صاحب نام کشور به طور مستقیم آن را مشاهده کردهاند و این فقط یک ادعا نیست.
امروزه دیگر این موضوعات مواردی نیستند که بخواهیم صرفاً ادعا کنیم. تیمهای ما در حال کار هستند، حضور داشته و توانمندی دارند. بههرحال، باید در نظر داشت که کشور ما احتیاطهای خاص خود را دارد و از طرف دیگر، تلاش کردهایم کمتر به تبلیغات پرداخته و بیشتر روی کار تمرکز کنیم، بنابراین منتظر باشید.