قصد داشتم این گزارش را با آماری دقیق شروع کنم، مثلاً بگویم چند درصد ایرانیها هر روز پای یوتیوب مینشینند یا چندمیلیون ساعت ویدئو در ماه تماشا میکنند. اما مشکل اینجاست که با وجود فیلتر بودن یوتیوب و استفاده گسترده از فیلترشکن، آمارهای رسمی زیادی وجود ندارد یا قابلاعتماد نیستند. با این حال، تردیدی نیست که یوتیوب حالا یکی از پنج اپلیکیشن پرکاربرد در ایران است؛ پلتفرمی که حالا دیگر از سرگرمی ساده فراتر رفته و به بخشی از سبک زندگی دیجیتال خیلیها تبدیل شده است. یوتیوب را میشود نماینده تمامعیار پلتفرمهای AVOD دانست. این عبارت مخفف Advertising-Supported Video On Demand است، یعنی «ویدئوی مبتنی بر تبلیغات». فرمولش ساده است: مخاطب محتوا را رایگان میبیند، اما در عوض چند تبلیغ گاهوبیگاه را باید تحمل کند. گاهی میشود بعد از چند ثانیه تبلیغ را رد کرد، گاهی نه؛ باید تا انتهای آن را نگاه کرد. همین تبلیغها هستند که چرخ مالی یوتیوب و درآمد سازندگان محتوا را میچرخانند. البته این مدل هم مثل همه چیزهای دیگر، هم خوبی دارد و هم دردسر؛ خوبیاش برای ما کاربران این است که همهچیز رایگان است. اما از آن طرف، باید با موجی از تبلیغات کنار بیاییم، مخصوصاً وقتی که وسط یک ویدئوی حساس، ناگهان تبلیغی غیرمرتبط ظاهر میشود. تولیدکنندههای محتوا هم کار سادهای ندارند؛ آنها باید دائماً خودشان را با الگوریتمهای پیچیده یوتیوب هماهنگ کنند تا دیده شوند و درآمدی کسب کنند. گاهی محتوایی که میخواهند بسازند، جایی در این الگوریتمها ندارد.
یوتیوب دست چه کسانی است؟
ایرانیها هم از این مسیر عقب نماندند و حالا «یوتیوب فارسی» به یکی از میدانهای مهم تولید محتوا تبدیل شده است. یوتیوب دیگر فقط یک پلتفرم خارجی نیست؛ این روزها با رشد سریع و روزافزون، کاربران یوتیوب فارسی هر روز حرفهایتر و متنوعتر میشوند. اگر بخواهیم فعالان این فضا را دستهبندی کنیم، آنها را میتوان در سه گروه قرار داد: دسته اول، گروهی که بدون هیچسابقه یا شهرت پیشینی، تنها با تکیه بر خلاقیت و انگیزه شخصی وارد دنیای یوتیوب شدهاند. این افراد ویدئوهایی تولید میکنند که معمولاً سادهاند و حس واقعی بودن را به مخاطب منتقل میکنند، چیزی که بسیاری از کاربران امروز دنبال آن هستند. آنها توانستهاند با همین روش، توجه گستردهای را جلب کنند و به مرور زمان تبدیل به چهرههای آشنایی در میان کاربران یوتیوب فارسی شوند. دامنه محتوای این گروه بسیار گسترده است؛ از آموزشهای کاربردی و مهارتهای روزمره گرفته تا سرگرمیهای سبک زندگی، نقد و بررسیهای دقیق و حتی روایتهای شخصی و داستانهایی از زندگی روزمره.
این تنوع محتوا باعث شده مخاطبان مختلف با سلایق متفاوت، بتوانند مطالبی مرتبط با خودشان پیدا کنند و همین موضوع، جایگاه ویژهای برای این گروه در فضای یوتیوب فارسی رقمزده است. دسته دوم شامل افرادی هستند که پیشتر در پلتفرمهای دیگری مثل اینستاگرام شناخته شده بودند. این گروه اغلب بلاگرهاییاند که در زمینههای مختلفی مثل سفر، مد و فشن، سبک زندگی یا حتی طنز فعالیت میکردند. به دلیل محدودیتهایی که اینستاگرام برای تولید محتوای بلندمدت و کسب درآمد داشت، بسیاری از آنها به یوتیوب روی آوردند تا بتوانند ارتباط عمیقتر و مستمرتری با مخاطبان خود برقرار کنند و درآمدشان را هم افزایش دهند. در یوتیوب، این افراد سبک تولید محتوایشان را تغییر دادهاند؛ حالا دیگر بیشتر به سمت ولاگهای روزانه، مستندهای کوتاه یا نقد و بررسیهای دقیقتر حرکت کردهاند. این تغییر سبک باعث شده مخاطب بتواند آنها را بهتر بشناسد و ارتباطی صمیمیتر برقرار کند. از طرفی محتوای طولانیتر و مفصلتر یوتیوب به آنها فرصت میدهد تا تجربیات و دیدگاههای خود را کاملتر و با جزئیات بیشتری ارائه دهند، چیزی که در فضای محدود و سریع اینستاگرام کمتر ممکن بود. دسته سوم اما بازیگرانی را شامل میشود که شهرت خود را از طریق تلویزیون یا سینما به دست آوردهاند و حالا به دنبال چیزی فراتر از آنند. این افراد به یوتیوب آمدهاند تا آزادی عمل بیشتری داشته باشند؛ آزادی در انتخاب موضوع، سبک اجرا و حتی نوع پوشش.
برای برخی، حضور در یوتیوب فرصتی است برای ابراز شخصیت و دیدگاههای خود به شکلی شخصیتر و واقعیتر، آنگونه که در قاب تلویزیون امکانش نبوده است. بعضی دیگر هم از این فضا برای ایجاد جنجال و جلب توجه استفاده میکنند، شاید برای بازتعریف چهرهای که مخاطبانشان از آنها دارند یا حتی تجربه مدل جدیدی از ارتباط با دنبالکنندگانشان. محتوایی که این بازیگران در یوتیوب تولید میکنند، معمولاً متفاوت و گاه غیرمنتظره است و به همین دلیل برای مخاطب جذابیت خاصی دارد؛ جایی که میتوانند چهرهای جدید و آزادتر از خود را نشان دهند و حتی فراتر از چهارچوبهای سنتی صنعت سرگرمی قدم بردارند. این گزارش بیشتر برای این دسته از فعالان یوتیوب نوشته شده است.
یک تلویزیون مستقل
رضا رشیدپور، یکی از چهرههای باسابقه و شناختهشده رسانهای که سالها در تلویزیون بهعنوان مجری و تهیهکننده حضور پررنگی داشت، حالا در دورانی که فعالیتهایش در قاب تلویزیون کمرنگتر شده، مسیر تازهای را در فضای دیجیتال و بهویژه یوتیوب آغاز کرده است. او که تجربه قابلتوجهی در اجرای برنامههای چالشی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دارد، اکنون همان توانمندیها را به پلتفرمهای آزادتر و کمسانسورتر آورده تا بتواند محتوایی متناسب با روح زمانه تولید کند؛ محتوایی که هم برای مخاطب جذاب باشد و هم برای خودش بستری فراهم کند برای کنشگری، تحلیلگری و ارتباط مستقیم با مردم.
رشیدپور برخلاف بسیاری که تنها یک قالب مشخص برای محتوای یوتیوبی خود انتخاب میکنند، ترجیح داده به تناسب هر موضوع و دغدغه، یک ساختار و قالب برنامهای جداگانه طراحی کند. این نگاه انعطافپذیر باعث شده تا کانال یوتیوب او ترکیبی متنوع از برنامههایی با حالوهوای متفاوت باشد. یکی از نمونههای شاخص فعالیتهای اخیرش در یوتیوب، فصل سوم برنامه «چهارراه» است؛ برنامهای با محور گفتوگوی اجتماعی که در قسمت نخست فصل جدید، رشیدپور خودش در مقام مهمان حاضر میشود و با نگاهی انتقادی درباره رسانه، شفافیت، و محدودیتهای گفتوگو در فضای رسمی صحبت میکند.
علاوه بر «چهارراه»، رشیدپور مجموعه دیگری به نام «سولدآوت» نیز دارد که به بررسی موضوعات اجتماعی و فرهنگی میپردازد و سعی میکند با نگاهی تیزبین و تحلیلی، مسائل مختلف روز را واکاوی کند. بهعنوان مثال در یکی از قسمتهای این مجموعه، به موضوع «گل و اعتیاد» پرداخته و نگاهی دقیق و چندبعدی به این موضوع ارائه داده است. فعالیتهای او محدود به برنامههای ضبطشده نیست؛ رشیدپور در لایوهای زندهی یوتیوب نیز حضور فعالی دارد و در این فضا با مخاطبانش تعامل میکند.
او به موضوعات روز واکنش نشان داده و گاهی تحلیلهایی فوری و شفاف درباره رویدادهای مهم ارائه میدهد. به طور نمونه، در یکی از لایوهای اخیرش، به نقد و بررسی گفتوگوی رئیسجمهور پرداخت و دیدگاههایش را بهصورت زنده با دنبالکنندگانش به اشتراک گذاشت. به این ترتیب، رضا رشیدپور با استفاده از پلتفرم یوتیوب، توانسته نقش فعالی در عرصه رسانههای نوین ایفا کند و همچنان با حفظ سبک تحلیلی و اجرایی خود، در دل مخاطبان باقی بماند و گفتوگوهای مهم و تأثیرگذار را پیشببرد.
درآمد از یک ویدئو
با توجه به نوسانات زیاد نرخ دلار در سالهای اخیر، تعیین رقم دقیق درآمد یوتیوبرها دشوار است. برای همین، در این جدول، پربازدیدترین ویدئوهای سه هنرمند مختلف را انتخاب کرده و حداقل و حداکثر درآمد تقریبی هر ویدئو را بر اساس آن محاسبه کردهایم. توجه داشته باشید این اعداد تنها مربوط به درآمد یک ویدئو هستند و درآمد کلی هر یوتیوبر به عوامل متعددی بستگی دارد. درآمد یوتیوبرها از منابع مختلفی تأمین میشود که مهمترین آنها تبلیغات است. میزان درآمد تبلیغاتی تحت تأثیر عواملی مانند تعداد بازدید ویدئو، طول آن، نحوه تعامل مخاطبان با تبلیغات، موضوع و جنسیت و سن تماشاگران است. علاوه بر تبلیغات، قراردادهای همکاری با برندها و اسپانسرشیپها نقش مهمی در افزایش درآمد دارند، بهخصوص برای کسانی که دنبالکنندگان زیادی دارند و در حوزهای تخصصی فعالیت میکنند. همچنین، خدمات اشتراکی مثل یوتیوب پریمیوم و عضویتهای ویژه در کانال، به همراه روشهایی مانند ارسال پیامهای ویژه در لایوها (سوپرچت)، فروش محصولات مرتبط با برند شخصی و بازاریابی وابسته، سهم قابل توجهی در درآمد یوتیوبرها دارند. بنابراین، درآمد نهایی هر یوتیوبر ترکیبی از این منابع مختلف است که هر کدام بهگونهای روی میزان کسب درآمد اثرگذارند.
برای محاسبه تقریبی درآمد یک ویدئو، از شاخصی به نام CPM (هزینه به ازای هر هزار بازدید تبلیغاتی) استفاده میکنیم. نرخ CPM معمولاً بین ۱ تا ۵ دلار متغیر است و بسته به موضوع ویدئو، محل تماشاگران، نوع تبلیغات و شرایط بازار تغییر میکند. روش محاسبه به این صورت است که ابتدا تعداد بازدید کل ویدئو بر هزار تقسیم میشود تا تعداد هزار بازدید مشخص شود، سپس این عدد در نرخ CPM ضرب شده و درآمد دلاری تخمینی به دست میآید. در نهایت درآمد دلاری با نرخ تبدیل دلار به تومان (در اینجا میانگین نرخ ۷۳ هزار تومان) ضرب میشود تا درآمد به تومان محاسبه گردد. برای تعیین بازه درآمدی، معمولاً حداقل و حداکثر نرخ CPM در نظر گرفته شده و درآمدها در این دو حالت محاسبه میشوند. نکته مهم این است که تعداد اعضای کانال بهطور مستقیم در محاسبه درآمد تبلیغاتی نقش ندارد، اما میتواند در جذب تبلیغات، قراردادهای اسپانسری و درآمدهای جانبی مؤثر باشد. بنابراین در این جدول، تنها تعداد بازدید و نرخ CPM برای برآورد درآمد ویدئوها در نظر گرفته شده است.
گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.