فرهیختگان: «طوفانهای تندری» اصطلاح جدیدی است که تازگیها در اخبارهای هواشناسی از زبان کارشناسان زیاد میشنویم. اما هرچه هست این روزها در کشور به خصوص در پایتخت، باید بعدازظهرها قبل از خروج از محل کار یا منزل به هشدارهای هواشناسی برای طوفانهای تندری که گفته میشود تا اواخر خردادماه همراهمان خواهند بود، نگاه بیندازیم.
در چندوقت اخیر از این طوفانها اخبار خسارتبار مختلفی ازجمله سقوط درختان و یا اجسام سنگین روی اتومبیلها و عابران خیابانی شنیده شده است. اما اینکه طوفانها از کجا آمدهاند و آمدنشان بهر چه بوده، سؤالی است که برای پاسخ به آن سراغ محمد اصغری، کارشناس هواشناسی و احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی کشور رفتیم.
محمد اصغری، کارشناس هواشناسی در خصوص وضیعت آب و هوا گفت: «کمینه دمای تهران در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ به حدود ۲۵ درجه سانتیگراد رسیده است. این وضعیت حدوداً بعد از ۵۰ سال رخ میدهد، اما در دهههای گذشته مشخصاً در سال ۱۳۹۶ نیز یک رکورد رقم خورده که دمای هوا در چنین روزهایی به ۲۳ درجه سانتیگراد رسیده است. اما در ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ کمینه دمای هوا در منطقه مهرآباد تهران به 25.2 رسیده است. از دید تخصصی، وقتی هوا گرم میشود، اتفاقی که میافتد این است که وضعیتی به اصطلاح صعودی ایجاد میشود؛ وقتی هوا گرمتر شود، صعود بیشتری رخ میدهد. در کنار این گرما، زمانی که رطوبت همراه باشد و در جایی که خشکسالی داشته باشیم، باعث ناپایداری شدید میشود. این سادهترین حالت طوفانهای تندری است که به شکل نقطهای و محلی رخ میدهد.
این اتفاق یعنی انرژی جوّ آنجا بارز است و میتواند خسارتآفرین باشد. ما در دهه گذشته یکبار شاهد این وضعیت بودیم؛ اتفاقی که اوج آن زمانی بود که ما در ۱۲ خرداد ۹۳ در تهران با آن مواجه شدیم. شرایط به نحوی شد که گرد و خاک همهجا را فرا گرفت، دید به صفر رسید و تقریباً کیفیت هوا به حداقل رسید. زمان طوفانهای تندری معمولاً ۴۵ دقیقه تا یک ساعت است.»
وی همچنین افزود: «مردم میبایست اولاً سعی کنند در این روزها از ماسک استفاده کنند. کسانی که در فضای باز هستند اگر کار ضروری ندارند، در این بازه زمانی بیرون نروند. اگر ساختمانی نیمهکاره دارند، اطرافش رفت و آمد نکنند. اگر خودرو دارند، اطراف درختان فرسوده پارک نکنند. البته این یک پیشبینی است.
برای همین نمیتوان به صورت قاطع به آن استناد کرد. منتها تجربه نشان داده که معمولاً حولوحوش زمانی که دمای بیشینه صورت میگیرد، یعنی از یک بعد از ظهر تا ۷ شب، این اتفاق رخ میدهد. روی طوفان تندری نمیشود زیاد مانور داد، یعنی برای طولانیمدت با آن درگیر نیستیم ولی آمارها نشان میدهد که تا نیمه خرداد شرایط برای این طوفانها مهیاست. منتها این ذهنیت را داشته باشید که روزهای آینده، با توجه به این شرایط و الگوی نقشههایی که پیش روی ماست، احتمال وقوع این اتفاق وجود دارد.»
اصغری ادامه داد: «شرط لازم برای وقوع این طوفانها این است که به شکل نامتعارفی هوا گرم شود. علم هواشناسی جهانی تا این حد پیشرفت نکرده که دقیقاً بگوید در کدام نقطه این اتفاق میافتد. امکان دارد در اتوبان تهران-قم این طوفان رخ بدهد. امکان دارد در بیابانهای تهرانپارس این اتفاق رخ دهد. به هر حال باید به هوش و آماده باشیم و باید احتمال بدهیم بدترین شرایط پیش خواهد آمد، همانند موضوع زلزله. بیشترین شهرهایی که برای این شرایط مساعدند، نیمه شمالی و نیمه شمالغربی هستند. مسئولان در چنین شرایطی حتماً باید از نظر رسانهای آمادگی داشته باشند. گوش به زنگ باشند تا هر زمان هرکدام از همکارهای ما خواستند مسئلهای را مطرح کنند، به راحتی این اتفاق بیفتد.»
بحران در کمین است
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی کشور در خصوص تغییر وضعیت اقلیمی افزود: «ممکن است دو روز بعد رکوردهای دیگر شکسته شود. این به هر حال جزء ماهیت و ذات هواست، یعنی هیچوقت به صورت ثابت نیست. دورهای گرم است و اینکه مدام رکوردها میشکند و دماهای جدیدتری را تجربه میکنیم، این اتفاق به تغییر اقلیم مربوط است. ۱۳، ۱۴ ماه گذشته جزء گرمترین دورههای تاریخی زمین بوده است. مثلاً همین ماه آوریل گذشته سازمان جهانی هواشناسی اطلاعیه داده که زمین برای بار دوم گرمترین آوریل خود را تجربه کرده است، یعنی در طی به اصطلاح بیش از ۱۲۰ سال گذشته، از دوره عصر صنعتی شدن تا عصر حاضر، زمین در عمر خود با چنین آوریلی فقط یک بار مواجه شده که تا این اندازه گرم شده است. این آوریل همین چند سال گذشته بوده، یعنی این اتفاق در دهه اخیر رخ داده است.»
وی همچنین ادامه داد: «وقتی ما به صورت دههای بررسی میکنیم، میبینیم جهشی که در دما طی دهههای گذشته رخ میدهد، در دهههای ماقبلش مشاهده نمیشود. مثلاً اگر فرض کنیم تغییرات دمای متوسط کره زمین را از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۰، از 1930 تا ۱۹۶۰، از 1960 تا ۱۹۹۰ و از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰، یعنی برای ۴ دوره ۳۰ ساله بررسی کنیم، خواهیم دید وضعیت دمای زمین نسبت به دهه قبلش تا تقریباً دهه ۱۹۶۰ تغییرات خیلی زیادی نداشته است. روند در دوره ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ تا حد زیادی گرمایشی بوده، ولی پیش از آن گرمایشی نبوده. یعنی اگر گرمایش هم بوده، اما از ۱۹۶۰ افزایش گرمای زمین سریعتر میشود و به خصوص در دوره آخر یعنی ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ میانگین دمایی قارهها افزایش مییابد. مثلاً قاره اروپا 0.6 درجه گرمتر و قاره آسیا نیم درجه گرمتر شده است.»
وظیفه عنوان کرد: «به طور کلی اگر میانگین دمای قاره آسیا در خشکیها را نسبت به عصر پیشاصنعتی، یعنی بین سالهای ۱۸۵۰ تا ۱۹۰۰ بررسی کنیم که به این اندازه صنعتی نبوده و سوختهای فسیلی به شدت فعلی استفاده نمیشده است، میبینیم قارهها بین 2.5 تا سه درجه نسبت به آن زمان گرمتر میشوند. منطقه خاورمیانه ازجمله کشور خودمان را زمانی که بررسی میکنیم، طی ۵۰ سال گذشته حدود 2.5 درجه گرمتر شده و این گرمایش سبب شده ما چنین رکوردهایی را که مشابه تهران است، ببینیم.»
گازهای گلخانهای؛ عامل اصلی گرم شدن زمین
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی کشور ادامه داد: «به هر حال گرم شدن زمین اثر و رد خود را بر سرزمین ما هم میگذارد، در عین حال نوسانات دما و بارندگی را هم داریم. این بارشها هم بخشی از اقلیم است. این گرما و این وضعیت خطرناک به علت افزایش بیسابقه غلظت گازهای گلخانهای در جوّ زمین است که با سرعت بیشتری نسبت به گذشته در حال فراگیر شدن است. این عامل اثراتی دارد که به صورت وقوع خشکسالیهای گسترده و شدید، طوفانهای تندری و حارهای بسیار شدید رخ میدهد یا وقوع سیلهای مهیبی که گاهی اوقات نمونهاش در گذشته مشاهده نشده است.
مثل سیلی که سال گذشته در همین فرودگاه دبی و بعد هم در جنوب شرق ایران، منطقه جنوب سیستان و بلوچستان رخ داد که در برخی از ایستگاهها در یک شبانهروز بیش از ۲۵۰ میلیمتر بارندگی دریافت کردیم. یا مثل همین سیلی که اخیراً در اسپانیا رخ داد و در یک شبانهروز حدود ۴۱۱ میلیمتر در بخش سواحل مدیترانه باران بارید و باعث شد ۲۱۱ نفر کشته شوند. یا برای مثال آتشسوزیهای گستردهای که در برخی مکانها مانند کالیفرنیای آمریکا رخ داد. این اتفاقات نمونههای بارزی از اثرات این تغییر اقلیم و گرم شدن زمین هستند. پس دلیل اصلی این نوسانات و این گرمای بیسابقه همان گازهای گلخانهای است.»
گازهای گلخانهای مانند پوشش عمل میکنند
وی همچنین افزود: «گازهای گلخانهای مثل پوشش عمل میکنند. خورشید در طول روز در حال انتقال انرژی به زمین است و در طی شب این انرژی از سمت زمین به جوّ بازگشت پیدا میکند و باعث میشود انرژی آزاد و زمین خنک شود. اما در شرایط فعلی آن گازهای گلخانهای بخشی از انرژیای را که شب باید از زمین بازگشت پیدا کند و سبب شود زمین خنک بشود را میگیرند، مثل شیشه گلخانه که انرژی را به داخل گلخانه برمیگرداند. یعنی گازهای گلخانهای اجازه فرار انرژی را نمیدهند، بنابراین زمین همواره مقداری بیشتر از آنچه که انرژی باید نگه دارد، درون خود نگه میدارد و این بهتدریج موجب گرمایش کره زمین ازجمله اقیانوسها میشود و همینطور سطح کره خاکی. به اصطلاح سطح کره خاکی که اثراتش را با تغییر الگوهای هواشناسی نشان میدهد، به گونهای تغییر پیدا میکند که متأسفانه در مناطقی مثل ایران و جنوب غربی آسیا که جزء مناطق کمبارش دنیا هستند، باعث کمتر شدن بارندگی نسبت به قبل خواهد شد و همچنین دمای میانگین کره زمین را گرمتر میکند. درواقع مناطقی مثل منطقه ما که جنب حارهای یا مناطق بیابانی دنیا هستیم که به طور نسبی درصد رطوبت پایین است یا از رطوبت کمی برخوردار است، دما با شدت بیشتری افزایش پیدا میکند.»
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی کشور ادامه داد: «متأسفانه سناریوهای خیلی بدتری وجود دارد. در کنفرانس پاریس، متخصصان و کارشناسان این حوزه سناریوهای خیلی وحشتناکی برای آینده زمین ترسیم کردند که اگر بشر گازهای گلخانهای را کنترل نکند، سناریوها احتمال وقوعشان بسیار بالا خواهد بود. برای همین است که کشورها برنامهریزی کردهاند تا تولید گازهای گلخانهای را محدود کنند تا جلوی این افزایش دما را بگیرند. در پاریس قرار بر این گذاشته شده بود تا کشورها چنان حرکت کنند که تا سال ۲۰۲۰ بخش زیادی از این تولید گازها متوقف شود و در سال ۲۰۵۰ تقریباً به صفر برسد، اما متأسفانه میبینیم آنچنان که باید دنبال میشد، این اتفاق رخ نداده است. البته کشورهایی هستند که صنایع اتومبیلسازیشان به سوی تولید خودروهای برقی رفته و یا از تولید صنایع برقی رفتهاند به سمت تولید انرژیهای خورشیدی.
یعنی به جای اینکه از انرژی فسیلی برق گرفته شود که این امر باعث آزاد شدن گازهای گلخانهای میشود، برق را از طریق خورشید بگیریم و از این طریق در صنایع و حمل و نقل از آن استفاده کنیم و با این کار به نوعی جلوی انتشار گازهای گلخانهای را بگیریم. ولی بدانید سرعت این تغییر خیلی کمتر از آن چیزی است که زمین در حال تغییر است. این افزایش دمای کره زمین بعد از دوره کرونا شدت گرفته و به سرعت در حال افزایش است. بنابراین این موضوع واقعاً باعث نگرانی است. یک موضوع دیگر این است که این تغییرات اقلیمی بر جوامع فقیر به نسبت جوامع ثروتمند، اثر منفی بیشتری دارد؛ چراکه معمولاً کشورهای شمالی اروپا یا آمریکای شمالی در نقاط نسبتاً خوش آب و هواتر قرار دارند و کشورهای فقیر معمولاً در مناطق بیابانی دنیا یا کمبرخوردار واقع هستند. برای همین این کشورها بیشتر تحت تأثیر وضعیت مخرب تغییر اقلیم قرار دارند.»