در داخل ضریح مطهر امام رضا(ع) همهچیز یافت میشود. از پول و طلا تا نامههای بانام و بینام و نشانی که یک مخاطب بیشتر ندارد: «علیابن موسیالرضا(ع).» این نامهها و تمام آن چیزی که داخل ضریح انداخته میشود، پس از آیین غبارروبی حرم مطهر، به محلی انتقال داده میشود که سفره نذورات نام دارد. در آنجا خدام اقدام به تفکیک نامهها و هدایا میکنند. از میان هزاران نامه، چند نامه را میتوانم بخوانم. انگار انسانها در نوشتن راحتترند با امام رضا(ع).
درست مثل محنا خانمی که نمیدانیم چند ساله است. برای امام رضا(ع) نوشته «یادت [یادته] ظهر بود، نمیدونم کی بود و گفتی جمع [جمعه] یک کبوتر سفید با پرهای طلایی با سرسفید میاد؟ بهم قول بده. بعد بهم یک خبر خیلی خیلی عالی بده. میخوام یکبار برای همیشه اون زریه [ضریح] قشنگتو ببینم... از ته قلب دوستت دارم... سالام [سلام] من رو به [امام] حسین برسونیها! امام رضا تو رو به [امام] جواد قسم، به حرفام گوش بده...»
نامه را اینگونه به پایان برده: «از طرف من و مامانم و داداشم و بابام.» یا دخترکی که با مداد سیاه به امام رضا(ع) نوشته «به دایی منم یه دختر یا پسر بده... امام رضا(ع) من نمیتونم بیام ولی نامه مینویسم. خدایا به فقیرها پول بده و تن سالم و سلامت ما هم داخل آن هستیم یا امام رضا(ع).» کسی نمیداند خادمانی که این نامهها را میخوانند چقدر با این متنها اشک در چشمانشان حلقه میزند. یا وقتی کارت دعوت برای جشن عروسیها را میبینند. کارتهایی که پشت آن نوشته شده «به محضر علیابن موسیالرضا(ع).» امام رضا(ع) را دعوت کردهاند و از همین رو تولیت حرم دستور داده است که هدیهای برای این زوجهای جوان بفرستند.
داخل ضریح، انواع طلاجات هم به چشم میخورد؛ اینها بخشی از نذورات مردمی است. زمانش مشخص نیست اما گفته میشود پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ هجری قمری، آرامگاه ایشان بهتدریج مورد توجه شیعیان و مردم قرار گرفت. از همان قرون ابتدایی پس از تدفین امام(ع)، مردم برای زیارت و حتی حاجتگرفتن راهی طوس میشدند. از همین زیارتها بود که نذر برای حرم، پر و بال گرفت. این نذرها عمدتاً در دو بخش جلوه پیدا کرده بود: ساخت و توسعه حرم و اطعام زائرین. مورخان و سفرنامهنویسان مثل ابنبطوطه (قرن هشتم هجری) در سفرنامه خود به نذر و زیارت مردم در مشهد اشاره کردهاند.
همچنین در کتابهای تاریخی مانند عیون اخبار الرضا و تاریخ نیشابور هم به ارادت عمومی و نذر در مرقد امام اشاره شده است. همین نذرها و وقفها در طول زمان، طوس را تبدیل به ملجا و پناه مردم ایران و مسلمانان و حتی غیرمسلمانان در سرتاسر جهان کرده است. در دوره صفویان که تشیع مذهب رسمی ایران شد، نذر و وقف برای امامان شیعه، مخصوصاً امام رضا(ع)، بسیار گسترش پیدا کرد و بخش بزرگی از املاک، زمینها و کاروانسراها وقف حرم شد؛ نذرهای بزرگتر مثل «وقف اطعام دائمی» یا «پخت غذا برای زائران» شکل گرفت و سنتهایی مثل «پخت شله مشهدی نذری» یا «نذر سفره حضرت رضا (ع)» تثبیت شد.
نذرها و انواع نذرها، محصول نیتهای زائران بارگاه رضوی است. در طول سالها، دو نذر ساخت حرم و اطعام زوار، به بیش از 90 نیت برای نذر رسیده است. این نیتها از دل مردم برخاسته و حالا تبدیل به یک سنت در آستان ثامنالحجج شده است. برخی از این نذورات موسمی است. مثل نذر راهپیمایی اربعین و یا نذر افطاری ماه رمضان اما 70 نذر و وقف دیگر مثل خرید جهیزیه، زائر اولی، درمان، مسکن، اشتغال، کتاب، حجاب، قرآن، گوشت قربانی برای محرومان، چایخانه و... همچنان فعال است.
در نذر، برخی خوشذوقی هم دارند. درست مثل آنهایی که نذر گل برای حرم میکنند یا آن دیگری که چهلچراغ نذر آستان قدس رضوی کرده و دیگری که نذر چراغانی حرم را کرده است. اما از همه اینها، شاید نذر آن دو کارگر نوجوان کورهپزخانهای در سمنان دلنشینتر باشد. آنها که از دار دنیا چیزی برای هدیه نداشتهاند، دو آجر نذر امام میکنند؛ آجرهایی که حالا در یک کنج صحن آزادی خوش کرده و معلوم نیست تا چند ده سال و یا چند صد سال دیگر در دل حرم باقی بمانند. این، نمایش بخش کوچکی از دلدادگی انسانها به اهل بیت(ع) است که منحصر به کشورمان نیز نمیشود. براساس آمارها، حداقل 35 نوع ارز به بخش نذورات امام رضا(ع) هدیه میشود.
نذورات و نذرهای خاص
آستان قدس رضوی، پر از نذرهایی است که شاید به ذهن هر کسی نرسد. برای اطلاع از برخی از این نذرها، باید پای صحبتهای علیرضا اسماعیلزاده، مدیرکل نذورات آستان قدس رضوی نشست. دفتر او در گوشهای از صحن زیبای آزادی است؛ دفتری که از میز آن گرفته تا سیستم سرمایشی و فرش و... همهاش نذر است؛ نذر برای استفاده اداری در حرم. مردم چه چیزهای جالبی که به نظرشان نمیرسد. آنطور که او میگوید، نذورات تنها نقدی نیست. به عنوان نمونه، اهدای مدال ورزشکاران. سال گذشته بیش از 50 مدال به امام رضا(ع) هدیه شده است. در گنجینه آستان قدس، مدالهایی از مرحوم تختی تا بهداد سلیمی و حسن یزدانی نیز به چشم میخورد: «مثلاً خوراکی، زعفران، نبات و چای. مورد داریم که فردی نذر جوراب مشکی برای خدام امام رضا کرده است. درمجموع 1400 قلم کالا نذر حرم میشود.»
هر نذری پشت سرش داستانی دارد. مثلاً جوانی که کارگر یک کارخانه نمک بوده، نذر میکند اگر روزی خودش صاحب کارخانه نمک شود، یک محموله نمک برای امام رضا(ع) ارسال کند. سال گذشته این کارخانه راه افتاد و 11 هزار کیلو نمک سائیدهشده، به حرم هدیه کرد. مدیرکل نذورات آستان قدس، داستان یک نذر نمک دیگر را برایم تعریف میکند: «فرد ثروتمندی در جمعی نشسته بود. صحبت از زیارت میشود و طلبیدن. میگوید «طلبیدن نمیخواد، من بلیت میگیرم و میرم مشهد.» بلیت میگیرد اما موقع پرواز اطلاع میدهند که پسرش تصادف کرده است. از پرواز جا میماند. خودروی پسرش آسیب دید ولی پسر سالم بود. آنجا متوجه میشود که باید امام بطلبد. از آن سال هر سال نذر نمک دارد.»
زعفران، فرش، بهارنارنج، کبوتر، نقاشی کودکان، گندم برای کبوترها و... از دیگر نذوراتی است که مردم برای آستان ثامنالائمه ارسال میکنند. بخشی از این نذورات، محصول دسترنج خود زوار امام رضاست. اسماعیلزاده تعریف میکند که بخشی از پارکینگ شماره3 حرم، مخصوص دام و طیوری است که مردم برای نذر به مشهد میآورند: «در قدیم زیاد دام زنده برای امام میآوردند. الان کمتر شده و مردم راحتتر هستند و پول نقدی میدهند اما برخی دامدارها، دام زنده نذر میکنند؛ دامهایی که در آن از آهو تا گوسفند و بز و شتر و گاو و انواع پرنده جای میگیرد.» زائری هم از اروپا وقتی از دوستی میشنود که برای بخش نقارهزنی حرم نیاز به تجهیزات است، به کارگاه ساخت تجهیزات نقارهزنی میرود و 150 میلیون پرداخت میکند و به اروپا برمیگردد.
4 تن گلاب ناب کاشان
تقریباً سالانه حدود 11 تن گلاب برای معطرسازی حرم امام رضا(ع) مورد استفاده قرار میگیرد. از این مقدار گلاب، حداقل 4 تن آن را تا پیش از سال گذشته خیری کاشانی به نام خلیل بهمنی تأمین میکرد. او اواخر سال گذشته درگذشت اما پس از او، یکی از فرزندانش اعلام کرده نذر پدر را ادامه خواهد داد. اما فقط او نیست. از روستای فرخد خراسان نیز جوانی سالانه 40 تا 60 لیتر گلاب دوآتشه تقدیم حرم میکند. برخی از زائران نیز با وجوه نقد، برای معطرسازی حرم نذر میکنند.
نذورات برای امر اجتماعی
در دهههای گذشته توجه به امر اجتماعی در بخشی از نذورات مردمی وجود داشته اما در سالهای اخیر این موضوع مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. اسماعیلزاده میگوید نذورات برخی از مردم مخصوص حوزههای مختلفی مانند کمک به محرومان، احیای منابع آب و تأمین نیازهای فرهنگی و عمرانی است: «در سیاستهای ما استانهای خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان به عنوان استانهای معین در خدمات آستان قدس رضوی نقش دارند. بخش دیگری از نذورات هم برای تأمین تجهیزات پزشکی و پروژههای درمانی همچون بیمارستان منتصریه و مرکز تخصصی ناباروری بشری در بیمارستان رضوی به کار گرفته شده است. به جز این موارد توزیع بستههای معیشتی در ماه مبارک رمضان، پوشاک و لوازم ضروری از محل نذورات بر مبنای نیت ناذر انجام میشود.»
آزادی زندانیان به لطف امام
درخواستهای مردمی برای آزادی زندانیان، تهیه مسکن، رفع نیازهای ضروری و... باعث شده تا آستان قدس رضوی، به این مسائل نیز توجه جدیتری داشته باشد. از سال 1401 تاکنون بیش از هزار زندانی جرایم غیرعمد از زندان آزاد شدهاند. نکته جالب اینکه مجموع بدهی این افراد بالغ بر هزار میلیارد تومان بوده است اما مبلغی که برای آزادی این افراد پرداخت شده، بسیار کمتر از این رقم است. اسماعیلزاده میگوید: «جدا از مبلغی که خانواده زندانی و ستاد دیه تأمین میکنند، آستان هم از بخش نذورات آزادی زندانی، مبلغی را تأمین میکند.
بعد یک گروه به همراه پرچم متبرک حرم امام رضا(ع) به سراغ شکات میروند. طلبکارها تقریباً به حرمت پرچم امام رضا (ع)، بخشی از طلبشان را میبخشند. یک خانم شیرازی صندوق خانگی داشت و به مشکل خورد و افتاد زندان. بعد از یکسال امام رضا بدهیاش را داد و آزاد شد. کمیته امداد و آستان قدس وامی به او دادند تا یک کارگاه خیاطی راه بیندازد. این خانم نذر کرد از محل درآمدش، زندانی آزاد کند. جدا از راه انداختن کار و اشتغال چند نفر، در اولین سال کاریاش، 8 زندانی را آزاد کرد.» آستان قدس همچنین از محل تعیین هزینهکرد نذورات که توسط ناذران مشخص شده است، 2 هزار و 500 یتیم را تحت پوشش قرار داده است.
دو هدف برای پروژه زیرسطحی حرم
در حرم مطهر، فضاهای سرپوشیدهای که در آن مراسم برگزار شود، بسیار محدود است. همین شبهای قدر گذشته باران آمد و مردم مجبور شدند زیر باران بنشینند. برای حرم سخت است که این شرایط برای زائرش پیش بیاید. به همین دلیل ساخت فضاهایی که هم مسقف باشند و هم امکان برگزاری مراسم داشته باشد، از سالها قبل در دستورکار قرار گرفت. البته ما شبستان گوهرشاد را هم داریم ولی شبستان بسیار کوچک است و نمیتوان در آن در مقیاسی بزرگ مراسم گرفت؛ آنجا سیستمهای صوتی مناسبی ندارد. بنابراین یک هدف ایجاد فضاهای مسقف در مقیاسی که بتوان در آن مراسم بزرگ گرفت، بود.
هدف دوم این است که در حرم تعدادی زیرزمین مجزا داریم. مثلاً زیر رواق امام خمینی، رواق دارالمرحمه را داریم. در طرف دیگر هم دارالحجه و رواق حضرت معصومه(س) را داریم. این سه رواق به یکدیگر اتصالی ندارند. این اتصال هم به لحاظ پدافند غیرعامل لازم است و هم اینکه برای زائر یک فضای زیرزمینی بسیار بزرگ با معماری بینظیر، امنیت خاطر ایجاد میکند.
در این راستا پروژه زیرسطحی بست شیخ بهایی ایجاد شد. در این پروژه هر دو کاربرد محقق میشود. یک رواق ما 6500 مترمربع است. 50 متر در 130 متر. در ستونهایی با فاصله 10 متر به 10 متر. این ستونها خیلی جلوی دید را نمیگیرد. سیستم صوتی و نورپردازی و نمایشگر عالی هم در آن در نظر گرفته شده تا پتانسیل برگزاری مراسم خاص را داشته باشد.
نگرانی برای بنای تاریخی نداشتید؟
هر کاری نگرانی دارد ولی ما بالاترین تدابیر را برای انجام پروژه در نظر گرفتیم. مثلاً در گوهرشاد کنار دیوار هر 2 متر یک ستون بتنی -که به آنها بارت میگوییم- اجرا شد. در زیر زمین یک راهروی بسیار کوچک در حد نفررو باز شد. ابزار دقیق هم در گوهرشاد و هم روی این ستونها تعبیه شد. اعداد روزانه قرائت و هفتهای یکبار آنالیز میشد و ماهی یکبار گزارش مدونش به مشاور داده میشد تا کوچکترین مشکل، مشخص شود. این راهروی کوچک را آرام توسعه دادند و ابزارها را قرائت کردند تا اتفاقی نیفتد. تا رسیدیم به اولین تراز نیلینگ. 600 تا نیلینگ 5 رشته 25 متری. ذره ذره با قرائت ابزار دقیق کار ادامه پیدا کرد. به همین دلیل گودبرداری پروژه چند سال طول کشید.
دقتها در این زمینه خیلی بالا بود. دیوارهای دارالهدایه و دالرحمه که زیر آن خالی شده، آیینهکاری است. اگر در این بخش کوچکترین نشست اتفاق میافتاد، آیینهها میشکست و میافتاد، ولی نه آیینهای افتاد و نه آیینهای شکست.
چالشهای اصلی پروژه
این پروژه 2 چالش اصلی داشت. یکی از آنها در فونداسیون بود. طبقه پایین صحن، خاک بکر و بستر طبیعی زمین نیست و بهشت ثامن است که 3 طبقه هم قبر دارد. ما به هیچ عنوان اجازه نداشتیم دخل و تصرفی در قبور داشته باشیم. این خط قرمزمان بود. به همین دلیل مجبور بودیم از ستونهایی 40 در 60 که موجود بود، استفاده کنیم. در نقاط مختلف بین 20 تا 25 متر پایین رفتیم تا به خاک بکر و بستر طبیعی زمین برسیم و فونداسیون ایجاد کنیم. این کار بسیار سخت بود. یک جاهایی با ماشینآلات مخصوص و یک جاهایی با حفاری شمع و مقنی. یعنی انتقال بار این رواق و بام از طریق این فضای محدود به لایههای زیرین خاک منتقل میشود. الان بالای 90 درصد شمعهای لازم را زدیم و 10 درصد باقیمانده هم در حال اجراست.
چالش دیگر این بود که این نقطه قبلاً صحن بود و محراب و منارهای داشت. وقتی تبدیل به رواق شود، مناره داخل رواق میافتد و جانمایی مناسبی نیست. مجبور بودیم مناره را حذف کنیم. اگر مناره که قدمتی 40 ساله داشت، تخریب میشد، 400 روز ساخت مناره جدید زمان و کلی هزینه میبرد. ما به جای تخریب و ساخت، این کار را با جابهجایی مناره انجام دادیم.
با توجه به وزن و ارتفاع و ویژگی مناره، یک سازه مهاری کنارش ایجاد کردیم تا حین جابهجایی اتفاقی برای سازه نیفتد. مناره را از زمین جدا کردیم و در محل جدید که چند ماه قبل آماده و فونداسیون آن ساخته شد، با چرخ و کالسکه منتقل شد. البته اولین بار تنها چند سانتیمتر مناره جابهجا شد و روز بعد جابهجایی اصلی انجام گرفت. مناره در محل جدید فیکس شده و چرخها حذف شد.
محاسبات این بخش واقعاً خاص بود. مناره به تغییر مکان بسیار حساس است. در مهندسی عمران یکسری تغییر شکل مجاز وجود دارد. ما در طراحی، برای بار زنده L/240 و برای بار مرده L/360 تغییر شکل مجاز داریم. (L طول آزاد تیر یا دهانهاست) اینجا اما هیچکدام از اینها جواب نمیداد زیرا کوچکترین تغییر شکل یعنی ترک خوردن تزئینات. ما در محاسبات سعی کردیم تغییر شکل را تقریباً صفر در نظر بگیریم. چالش بعدی این بود که این مناره و متعلقات جابهجاییاش، حدود 500 تن بار بود. این 500 تن را در هر نقطهای بگذاری فرو میریزد. ما این را یکطوری باید روی سقف بهشت ثامن که زیرش خالی است منتقل میکردیم که بار توزیع شود.
تمام این اقدامات توسط مهندسان و شرکتهای ایرانی انجام شد. پروژه، مشاوری از خارج کشور نداشت ولی برای جابهجایی مناره چون خاص بود، از صاحبنظری که فکر میکردیم میتواند به ما کمک کند، مشورت گرفتیم. در این مسیر علاوه بر استادان در استان، از ظرفیت دانشگاههای تهران، علم و صنعت و امیرکبیر استفاده کردیم. استادانی که میتوانستند تشریف بیاورند مشهد، در مشهد و باقی استادان را در تهران ملاقات کردیم.
اینجا همه چیز پای امام رضاست
تا پیش از حوالی سال 1370، امدادرسانی به زوار خدمات مستقلی نداشت و در قالب نگهداری حرم و کمیته حرم، یکسری خدمات محدود به زائرین ارائه میشد. اما از سال 69 و 70 اداره «امور تسهیلات زائرین» با وظایف مشخص شروع به خدماترسانی به زوار کرد. اداره امور تسهیلات زائرین یکی از ادارات معاونت خدمات زائرین حرم مطهر رضوی است که 3 بخش 24 ساعته و تعطیلناپذیر در حرم مطهر را بر عهده دارد: «صندلی چرخدار و زائربر»، «امداد زائرین» و «پیداشدگان».