روز گذشته مسعود پزشکیان، رئیسجمهور کشورمان به دعوت رسمی الهام علیاف، رئیسجمهور جمهوری آذربایجان عازم این کشور شد. به گفته معاون سیاسی دفتر رئیسجمهور قرار بود سفر دوروزه باشد؛ اما باتوجهبه نظارت مستقیم رئیسجمهور بر حادثه بندر شهید رجایی، برنامههای این سفر بهصورت فشرده و یکروزه برگزار شد.
گفته میشود در این سفر علاوه بر حضور برخی از مسئولان سیاسی و اقتصادی کشور، حدود ۱۲۰ نفر شامل رهبران کسبوکار، استانداران استانهای شمال غربی ایران و اعضای گروه دوستی پارلمانی ایران و جمهوری آذربایجان نیز رئیسجمهور را همراهی میکنند. این سفر به دلایل مختلف حائز اهمیت بوده که در ادامه به آن پرداخته میشود.
فراز و فرود عجیب تجارت تهران- باکو
ایران و آذربایجان زمینههای مشترک فراوانی برای گسترش همکاریهای اقتصادی تجاری دارند. ظرفیتها و امکانات فراوان راههای زمینی، دریایی، هوایی و راهآهن، مرزهای گسترده وجود حداقل پنج گمرک بزرگ و فعال در مرزهای خاکی دو کشور از جمله گمرک جلفا، آستارا، بیلهسوار، پلدشت و خداآفرین، امکان دسترسی از طریق دریای خزر با گمرکها و بندرهای شمال کشور، مناطق آزاد اقتصادی و تجاری ارس در مرز بین دو کشور در جلفا و نیز بازارچههای مشترک و مرزی و نزدیکی مراکز تولید و مصرف از عوامل مهمی است که امکانات و فرصتهای بینظیری را در گسترش روابط اقتصادی و تجاری فراهم میآورد.
با توجه به موارد فوق، جمهوری آذربایجان از روزهای نخست کسب استقلال در سال ۱۹۹۱م، روابط اقتصادی و تجاری مناسبی با ایران برقرار کرد و هر دو کشور به سرعت به شرکای عمده تجاری همدیگر مبدل شدند (مقاله خداوردی چنگیزی کچکلو و همکاران با عنوان ظرفیت تجاری و چشمانداز توسعه در روابط تجاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان با استفاده از مدل جاذبه، 1403، نشریه علمی - پژوهشی مطالعات کشورها).
بر اساس دادههای گمرک ایران و گمرک جمهوری آذربایجان، از سال 1371 شمسی، حجم تجارت بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان مدام افزایش یافته و در سالهای 1372 و 1373 این افزایش شدت بیشتری نیز به خود گرفت و تا سال 1375 ادامه یافت. در فاصله بین 1371 تا 1381 سهم عمدهای از کل مبادلات جمهوری آذربایجان را تجارت با ایران تشکیل میداد. در همان دوره، ایران رتبه نخست را در واردات بین شرکای عمده تجاری آذربایجان به خود اختصاص داد، به طوری که در سال 1375، حدود ۲۹ درصد از کل تجارت جمهوری آذربایجان را تجارت با ایران تشکیل میداد.
پس از سال 1376 مبادلات بین دو کشور به تدریج کاهش یافت و طی دوره 1378 تا 1383 به حداقل خود رسید. از سال 1384 مجدداً روند صعودی به خود گرفت و در 1387 به اوج خود رسید. سپس مجدداً نزولی شد و با نوسانهایی پس از سال 1390 شروع به افزایش کرد.
در سالهای اخیر روند صادرات ایران به جمهوری آذربایجان روند افزایشی به خود گرفته و در سال 1402 و 1403 این مقدار به 632 و 681 میلیون دلار رسیده است. با این حال، روند واردات ایران از جمهوری آذربایجان چندان چشمگیر نبوده و این مقدار از 200 تا 250 میلیون دلار در سالهای 1374 تا 1376 به 20 تا 30 میلیون دلار در سالهای اخیر رسیده است. این نکته نیز لازم به ذکر است که در سالهای 1384 تا 1388 واردات ایران از جمهوری آذربایجان به حدود 300 میلیون دلار نیز رسید که در کنار سالهای 1374 تا 1376 بالاترین مقدار واردات ایران از این همسایه شمالی خود است.
یافتههای ذکر شده، به ویژه رشد و گسترش روابط تجاری آذربایجان با ایران در سالهای اولیه استقلال، وجود علایق و سلیقههای مصرف مشترک و عوامل پیونددهنده - از جمله همانندیهای فرهنگی، زبانی و نزدیکی - و وجود امکانات گسترده گمرکی و مرزهای زمینی و دریایی و سهولت تجارت با ایران را نشان میدهد.
با این حال، علیرغم وجود عوامل ژئوپلیتیکی و جغرافیایی مثبت و پیونددهندهای همچون همسایگی، مرزهای مشترک، امکانات گسترده گمرکی، همانندیهای فرهنگی، تاریخی، زبانی و تجانس جمعیتی که هر کدام عامل مثبت و مهمی در گسترش تجارت دوجانبه بین ایران و شرکای تجاری به شمار میآید، دو کشور نتوانستهاند از ظرفیت و تأثیر مثبت این عوامل در گسترش روابط تجاری به اندازه کافی بهرهمند شوند (مقاله خداوردی چنگیزی کچکلو و همکاران).
هدفگذاری تجارت ۱۰ میلیارد دلاری!
بهمن سال 1403، وزیر راه و شهرسازی در دیدار با مسئولان جمهوری آذربایجان از هدفگذاری پنجساله برای دستیابی به تجارت ۱۰ میلیارد دلاری بین ایران و جمهوری آذربایجان خبر داد. وزیر راه و شهرسازی در خاتمه شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان اظهار کرد حجم مبادلات تجاری بین تهران و باکو در سال ۲۰۲۳ به میزان ۴۸۷ میلیون دلار بود که صادرات ایران به این کشور ۴۷۳ میلیون دلار و واردات از جمهوری آذربایجان ۱۴ میلیون دلار بود. صادق بیان کرد: «ظرفیتهای تجاری دو کشور بیش از این ارقام است و باید هدفگذاری مناسبی در افق ۵ ساله برای رسیدن به رقم ۱۰ میلیارد دلار انجام شود.»
روز گذشته نیز صمد حسنزاده، رئیس اتاق بازرگانی ایران، در همایش تجاری ایران و آذربایجان گفت دو کشور با 765 کیلومتر مرز مشترک، پیوندهای تاریخی، فرهنگی، دینی و عضویت در ابتکارات منطقهای همچون کریدور بینالمللی شمال-جنوب، از ظرفیتهای گستردهای برای گسترش مبادلات اقتصادی برخوردارند. با وجود اینکه حجم مبادلات تجاری دو کشور در سالهای گذشته حدود 900 میلیون دلار بوده، این رقم با توجه به ظرفیتهای موجود، قابلیت افزایش چشمگیر دارد و هدفگذاری برای دستیابی به مبادلات چند میلیارد دلاری در سالهای آتی است.
گرچه در سالهای اخیر صادرات ایران به جمهوری آذربایجان افزایش قابل توجهی داشته، اما حجم واردات ایران از این کشور هنوز چندان چشمگیر نبوده و به نظر میرسد موانع مهمی در خصوص توسعه روابط تجاری تاکنون وجود داشته و باید از سر راه برداشته شود. بر این اساس، تحقق هدفگذاری ۱۰ میلیارد دلاری در ۵ سال آتی با حجم ناچیز واردات ایران از جمهوری آذربایجان کمی دور از ذهن به نظر میرسد و تحقق آن نیازمند اقدامات و قدمهای اساسی است. البته در حوزه ترانزیت و حمل و نقل به نظر میرسد گسترش روابط دوجانبه میتواند با سوآپ گاز روسیه افزایش چشمگیری داشته باشد.
ردپای صهیونیستها در افت تجارت تهران-باکو
گفته شد که روند تجارت دوجانبه ایران و جمهوری آذربایجان یک روند بسیار نوسانی بوده است. این روابط تجاری پس از استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی سابق به طور قابل توجهی افزایش یافته و در چندین مقطع فراز و فرود زیادی داشته است. اگر میزان تجارت ایران و جمهوری آذربایجان را با سهم از کل تجارت دو کشور در نظر بگیریم، تا سالهای قبل از 2000 میلادی، حجم تجارت دو کشور بالاترین میزان و سهم را از تجارت آنها داشته است.
با این حال، از سال 2008 به بعد با افزایش شکاف روابط ایران و اروپا، مطرح شدن موضوعات هستهای و تمایل آمریکا و غربیها به ایجاد محدودیتهای جدی برای برنامه صلحآمیز هستهای کشورمان، رژیمصهیونیستی روابط تجاری خود را با جمهوری آذربایجان افزایش چشمگیری داده و به جایگزین ایران در روابط دوجانبه با این کشور تبدیل میشود، به طوری که حجم صادرات جمهوری آذربایجان از 400 میلیون دلار در سالهای 1993 تا 1994 به 20 تا 25 میلیون دلار طی دو دهه اخیر رسیده، اما صادرات این کشور به رژیمصهیونیستی که عمدتاً مربوط به بخش انرژی بوده از 100 تا 200 میلیون دلار در سالهای 2000 تا 2005 به حدود 1.5 تا 1.7 میلیارد دلار در سالهای 2008 تا 2023 رسیده است. به عبارتی، درحالی روابط تجاری ایران و جمهوری آذربایجان روند نزولی را در سالهای 2000 به بعد تجربه کرده که این روند برای رژیمصهیونیستی صعودی بوده است.
گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.