فرهیختگان: هشتمین جشنواره نهجالبلاغه دانشگاهیان پس از یک دهه وقفه، امسال برگزار شد و ابتدای اسفندماه با معرفی برگزیدگان به کار خود پایان داد. یکی از آثار برتر این جشنواره، مجموعه «کلام امیر» است که در 11 جلد منتشر شده است.
اثری نوشته محمد شریفانی، مسئول نهاد نمایندگی مقاممعظمرهبری در دانشگاه آزاد که نگارش آن بیش از 20 سال به طول انجامیده و حالا به شکل الکترونیکی و رایگان در اختیار علاقهمندان به بیانات امیرالمؤمنین، حضرت علی(ع) قرار گرفته است. «فرهیختگان» در گفتوگو با نویسنده این اثر، زمینهها و روند نگارش آن را مورد واکاوی قرار دادهاند که مشروح آن را در ادامه از نظر میگذرانید.
کتاب شما شرحی بر نهجالبلاغه است. گفتوگو را با مروری بر جایگاه و اهمیت این کتاب ارزشمند آغاز کنیم.
نهجالبلاغه، بهعنوان یکی از گرانسنگترین آثار اسلامی، جایگاهی ویژه در اندیشه دینی، معرفتشناسی، حکمت و اخلاق اسلامی دارد. این کتاب که گردآوریشده از سخنان، نامهها و حکمتهای امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) است، دربردارنده عالیترین معارف توحیدی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی است.
برای درک اهمیت این کتاب، لازم است ابتدا به مقام علمی و معرفتی گوینده آن، یعنی امیرالمؤمنین(ع)، توجه کنیم. ایشان شخصیتی هستند که در منابع معتبر اسلامی، ازجمله روایات پیامبر اکرم(ص)، بهعنوان «باب مدینه العلم» (دروازه شهر علم) معرفی شدهاند. این تعبیر نشاندهنده آن است که دانش پیامبر (ص) از طریق امام علی(ع) به امت اسلامی منتقل شده و ایشان مهمترین منبع علم پس از نبی مکرم اسلام (ص) به شمار میروند.
در همین راستا، روایتی از ابنعباس نقل شده است که میگوید: «علم من و علم تمام صحابه رسولالله (ص) در برابر علم امیرالمؤمنین(ع) همچون قطرهای در برابر هفت دریاست.» این تشبیه، نهایت گستردگی و عمق دانش حضرت علی(ع) را نشان میدهد.
نهجالبلاغه ویژگیهای منحصربهفردی دارد؛ در واقع نهتنها از نظر محتوا غنی و سرشار از معارف الهی است، بلکه از منظر فصاحت و بلاغت نیز در اوج قرار دارد. به همین دلیل، بسیاری از دانشمندان و ادیبان مسلمان، این کتاب را «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق» (فراتر از سخن مخلوق و فروتر از کلام خالق) توصیف کردهاند. این عبارت بیانگر آن است که نهجالبلاغه از لحاظ بلاغت، فصاحت و زیبایی زبانی در جایگاهی است که هیچ سخن بشری به پای آن نمیرسد، اما درعینحال از کلام وحی (قرآن کریم) نیز پایینتر است.
اهمیت نهجالبلاغه را میتوان در چهار بعد مورد بررسی قرار داد. نخست بعد توحیدی و معرفتی؛ نهجالبلاغه یکی از عمیقترین منابع برای شناخت خداوند، توحید، صفات الهی و جایگاه انسان در نظام هستی است. خطبههای توحیدی این کتاب، مانند خطبه اول، خطبه اشباح و خطبههای مربوط به صفات الهی، نمونههای بارزی از این آموزههای عمیقند.
دومین بعد، بعد اخلاقی و تربیتی است. این کتاب دربردارنده اصول تربیتی و اخلاقی برای تکامل فردی و اجتماعی است.
حکمتهای کوتاه امام علی(ع) که در بخش سوم نهجالبلاغه آمده، همچون گنجینههایی از معارف اخلاقی است که در طول تاریخ راهنمای انسانها بوده است. نامه 31 نهجالبلاغه بزرگترین منشور اخلاقی تربیتی تاریخ بشر است.
بعد اجتماعی و سیاسی، وجه دیگر اهمیت این کتاب است. نهجالبلاغه یکی از مهمترین منابع برای فهم مبانی حکومت اسلامی، عدالت اجتماعی، حقوق مردم و وظایف حاکمان است. نامههای امام علی(ع) به کارگزاران حکومت، ازجمله نامه 53 (فرمان معروف به مالک اشتر)، بهعنوان یکی از کاملترین منشورهای حکومتی در طول تاریخ شناخته میشود و حتی مورد توجه اندیشمندان غربی قرار گرفته است.
بعد علمی و عقلانی هم چهارمین بعد اهمیت این کتاب محسوب میشود. حضرت علی(ع) در این کتاب تأکید بسیاری بر اهمیت تفکر، تعقل، دانش و حکمت دارند. بسیاری از مفاهیم عمیق فلسفی که بعدها در مکاتب فلسفی اسلامی مطرح شد، ریشه در بیانات امیرالمؤمنین(ع) دارد. با توجه به جایگاه بینظیر امیرالمؤمنین(ع) در علم و معرفت و نیز ویژگیهای بیمانند نهجالبلاغه در ابعاد مختلف، این کتاب را میتوان چراغ راهی برای تمام انسانها در مسیر سعادت و کمال دانست. نهجالبلاغه نهتنها برای مسلمانان، بلکه برای تمام کسانی که به دنبال حکمت، معرفت و هدایتند، منبعی ارزشمند است که همواره مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است.
جایگاه و ارتباط نهجالبلاغه با قرآن کریم چگونه تعریف میشود؟
ارتباط نهجالبلاغه با قرآن کریم از جنبههای مختلف قابل بررسی است. از یک سو، نهجالبلاغه را میتوان تفسیری عمیق و حکیمانه از آیات قرآن دانست و از سوی دیگر، خودِ امیرالمؤمنین(ع) در بیاناتشان به صراحت بیان کردهاند که سخنان ایشان برخاسته از تعالیم قرآن و در راستای تبیین و تفسیر معارف آن است. تا آنجا که نهجالبلاغه به أخ القرآن (برادر قرآن) معروف شده است. این توصیف نشاندهنده آن است که نهجالبلاغه و قرآن رابطهای تنگاتنگ دارند و سخنان امیرالمؤمنین(ع) در این کتاب، در حقیقت، بازتابی از آموزههای قرآن است. یکی از مهمترین دلایلی که نشان میدهد نهجالبلاغه ارتباطی عمیق با قرآن دارد، شخصیت والای امیرالمؤمنین(ع) بهعنوان نفس رسولالله است که فرمود: «علی نفس النبی.»
امام علی(ع) که وصی و جانشین پیامبر (ص) است، نهتنها علم قرآن را بهطور کامل در اختیار داشتند، بلکه خود را لسان القرآن (زبان قرآن) معرفی کردهاند، به این معنا که ایشان توانایی کامل در تبیین و تفسیر آیات الهی داشتند. در خطبه 18 نهجالبلاغه، امام علی(ع) میفرمایند: «هذا القرآنُ إِنَّما هو خَطٌّ مَسْطورٌ بَیْنَ الدَّفَّتَیْنِ، لا یَنْطِقُ بِلِسانٍ، ولابُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمانٍ، وَإِنَّما یَنْطِقُ عَنْهُ الرِّجالُ.» این قرآن، نوشتهای است که میان دو جلد قرار گرفته است. خود بهتنهایی سخن نمیگوید، بلکه نیازمند کسی است که آن را تفسیر کند و این مفسران، انسانهای آگاه و دانا هستند. این سخن نشان میدهد که برای درک صحیح قرآن، مراجعه به کلام امام علی(ع) و اهلبیت(ع) ضروری است و نهجالبلاغه یکی از مهمترین منابع برای فهم عمیق آیات قرآن محسوب میشود.
از سوی دیگر، نهجالبلاغه، تجلی عملی و اجرایی آموزههای قرآن است. نهجالبلاغه را میتوان تفسیر عملی قرآن نامید. در این کتاب، مفاهیمی که در قرآن بهصورت کلی بیان شده، با جزئیات بیشتر و همراه با مثالهای روشن توضیح داده شدهاند. در قرآن کریم، بارها به اهمیت تقوا اشاره شده است (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ-حجرات:13). در نهجالبلاغه نیز تقوا یکی از محوریترین موضوعات است. خطبه همام (خطبه 193)، که توصیف جامع و کاملی از متقین است، نمونهای بارز از تفسیر عملی این مفهوم قرآنی محسوب میشود.
عدالت یکی از اساسیترین آموزههای قرآن است (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ-نحل:90). در نهجالبلاغه نیز عدالت، بهویژه در حوزه حکومت و مدیریت جامعه، بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. نامه 53 به مالک اشتر، که بهعنوان یک منشور حکومتی در سراسر جهان شناخته شده، مصداقی از اجراییسازی عدالت قرآنی در حکومت است.
قرآن کریم بارها بر لزوم توجه به آخرت و پرهیز از غفلت دنیوی تأکید کرده است (وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْاخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ-عنکبوت:64). در نهجالبلاغه نیز بارها هشدار داده شده که دنیا محل گذر است و انسان باید به فکر سرای باقی باشد. خطبه 221 که درباره زهد و بیاعتباری دنیا سخن میگوید، یکی از برجستهترین خطبههای نهجالبلاغه در این زمینه است.
یکی از نکات قابلتوجه در نهجالبلاغه، استناد گسترده امام علی(ع) به آیات قرآن در سخنانشان است. ایشان در بسیاری از موارد، سخنان خود را با استناد به آیات قرآن بیان کردهاند. بهعنوان مثال در خطبه 1 نهجالبلاغه، هنگام توصیف آفرینش جهان، به آیات مربوط به خلقت در قرآن اشاره میکنند. در خطبههای مربوط به ویژگیهای منافقان، به آیاتی که در قرآن درباره نفاق آمده است، استناد میکنند. در نامهها و خطبههای مربوط به حکومت و عدالت، از آیاتی که درباره حقوق مردم و عدالت اجتماعی نازل شده، بهره میبرند. طبق پژوهشهای انجامشده، در نهجالبلاغه بیش از 200 بار به آیات قرآن بهطور مستقیم اشاره شده است و در بسیاری از بخشهای دیگر نیز مفاهیم قرآنی بدون ذکر عین آیات به کار رفتهاند.
یکی دیگر از جنبههای ارتباط نهجالبلاغه با قرآن، شباهت ساختاری آن از نظر فصاحت و بلاغت به کلام الهی است. نهجالبلاغه از لحاظ زبانشناختی در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارد و بسیاری از ادیبان عرب، آن را پس از قرآن، شیواترین و بلیغترین متن عربی میدانند.
شرحهای مختلفی در دههها و سدههای گذشته بر نهجالبلاغه نوشته شده است. شما این آثار را بررسی کردهاید؟ چه تعداد شرح تاکنون بر این کتاب به نگارش درآمده است؟
نهجالبلاغه از زمان گردآوری آن توسط سیدرضی (رحمهالله علیه) در قرن چهارم هجری تاکنون، همواره مورد توجه علما، مفسران، متکلمان، فقیهان و ادیبان بوده است. از این رو، تعداد زیادی شرح و تفسیر بر این کتاب نوشته شده که براساس بررسیهای مختلف، تعداد آنها متفاوت ذکر شده است. برخی پژوهشگران از ۸۰ شرح، برخی از ۱۲۳ شرح و برخی دیگر حتی از بیش از ۲۰۰ شرح نام بردهاند. این تفاوت در آمار، ناشی از چند عامل است؛ برخی شروح تنها بخشهایی از نهجالبلاغه را شامل میشوند و به همین دلیل، در برخی آمارها لحاظ نشدهاند. برخی شروح دیگر درطول تاریخ مفقود شدهاند و اطلاعات دقیقی از آنها در دسترس نیست. برخی آثار هم بیشتر ترجمههای تفسیری محسوب میشوند تا شرح تخصصی، اما گاهی در شمار شروح آورده شدهاند.
شروح نهجالبلاغه را میتوان به سه دسته کلی تقسیم کرد؛ نخست شروح ترتیبی (کامل) که این شروح، کل نهجالبلاغه را از ابتدا تا انتها بهصورت خطبهبهخطبه، نامهبهنامه و حکمتبهحکمت شرح دادهاند. بسیاری از شروح معروف نهجالبلاغه در این دسته قرار میگیرند.
نوع دوم، شروح موضوعیاند. برخی دانشمندان، بهجای آنکه کل کتاب را از ابتدا تا انتها شرح دهند، مباحث خاصی از نهجالبلاغه را بررسی کردهاند. این شروح معمولاً در زمینههای کلامی، فلسفی، عرفانی، اخلاقی یا حکومتی نگاشته شدهاند. بهعنوان نمونه برخی شروح فقط به تحلیل مباحث توحیدی و الهیات نهجالبلاغه پرداختهاند. برخی دیگر بر ابعاد سیاسی و حکومتی نهجالبلاغه متمرکز شدهاند، مانند بررسینامه ۵۳ امام علی(ع) به مالک اشتر. بعضی از شروح نیز به جلوههای ادبی و بلاغی نهجالبلاغه توجه کردهاند.
دسته سوم، شروح مختصر یا ناقصند. این دسته شامل شروحی است که تنها بر بخشی از نهجالبلاغه تمرکز داشتهاند، برای مثال، برخی دانشمندان فقط خطبههای نهجالبلاغه را شرح دادهاند، برخی فقط به نامهها پرداختهاند و برخی دیگر صرفاً بر حکمتها متمرکز شدهاند.
شروح مختلف نهجالبلاغه، از نظر رویکرد علمی و تحلیلی، دارای تنوع گستردهایاند. برخی از این شروح، جنبه لغوی و ادبی دارند و به بررسی معانی واژگان، آرایههای ادبی، تشبیهات و استعارات پرداختهاند. برخی دیگر از منظر کلامی و فلسفی سخنان امام علی(ع) را تحلیل کردهاند. گروهی نیز نهجالبلاغه را از دیدگاه فقهی و حقوقی مورد بررسی قرار دادهاند.
نکته مهم این است که در هر دوره تاریخی، رویکردهای جدیدی برای شرح نهجالبلاغه مطرح شده، برای مثال در قرون اولیه بیشتر بر بعد ادبی و کلامی تأکید میشد، اما در دوران معاصر توجه به ابعاد اجتماعی و سیاسی نهجالبلاغه نیز افزایش یافته است.
نهجالبلاغه به دلیل عظمت علمی، معرفتی، ادبی و فکری خود، از دیرباز مورد توجه عالمان و اندیشمندان بوده است. شمار زیاد شروحی که بر این کتاب نوشته شده، نشاندهنده اهمیت آن در تاریخ اندیشه اسلامی است. تنوع این شروح، موجب شده هر پژوهشگر و علاقهمندی، بسته به نیاز علمی و فکری خود، به یکی از این تفاسیر مراجعه کند.
گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.