سعیده اسدی، خبرنگار: محمد الجولانی که با نام احمد الشرع در رسانههای دنیا معرفی میشود، با عنوان ادعایی رئیسجمهور دوره انتقالی سوریه در اولین سفر خارجی، عربستان را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب کرد. برخلاف تصورها، ترکیه به عنوان دومین مقصد سفر وی انتخاب شد و ۵ فوریه (۱۶ بهمن) وی به دعوت رئیسجمهور ترکیه، با هواپیمای مخصوص اردوغان به این کشور سفر کرد و در کاخ ریاست جمهوری بشتپه آنکارا مورد استقبال مقامات ترکیهای قرار گرفت.
این سفر بیش از هر چیز در چهارچوب تلاشهای وی برای تثبیت جایگاه بینالمللی دولت انتقالی و جلب حمایتهای منطقهای صورت گرفته است. پیشتر از سفر الجولانی به ترکیه، ابراهیم کالین، رئیس اطلاعات و هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، اولین کسانی بودند که چند روز پس از سقوط دولت سوریه، در دمشق با جولانی دیدار کردند. با توجه به حمایتهای دولت ترکیه از شورشیان سوری برای سرنگونی دولت سوریه و به قدرت رسیدن آنها و افزایش نقش این کشور در معادلات دمشق، بررسی این سفر از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.
ترکیه؛ مقصد دوم سفر الجولانی
دلایل اینکه محمد الجولانی، رهبر هیئت تحریرالشام و رئیس دولت انتقالی سوریه، ابتدا عربستان سعودی و سپس ترکیه را به عنوان مقاصد سفرهای خارجی خود انتخاب کرد را میتوان در چند محور کلیدی بررسی کرد.
1- اهمیت نمادین عربستان سعودی
عربستان به عنوان یکی از کشورهای تأثیرگذار در جهان عرب، نمادی از پذیرش سوریه جدید در منطقۀ عربی محسوب میشود. الجولانی با انتخاب ریاض به عنوان اولین مقصد، تلاش کرد تا پیام پایان انزوای سوریه و بازگشت به همکاری با کشورهای عربی را ارسال کند. از طرفی، سوریه پس از سالها جنگ به سرمایهگذاریهای کلان برای بازسازی کشور نیاز دارد؛ عربستان با ثروت نفتی خود میتواند نقش مهمی در تأمین مالی این بازسازی داشته باشد، به همین دلیل نیز در این دیدار همکاریهای اقتصادی و لغو تحریمها مورد توجه دو طرف قرار گرفت.
2- موازنه در روابط منطقهای
جولانی درصدد است تا از وابستگی انحصاری به یک قدرت منطقهای جلوگیری کند. انتخاب عربستان به عنوان اولین مقصد و ترکیه به عنوان دومین، نشاندهندۀ تلاش برای ایجاد توازن بین نفوذ ریاض و آنکارا در سوریه است. این استراتژی به دمشق اجازه میدهد تا از حمایت هر دو کشور بهره ببرد.
3- ملاحظات سیاسی و حساسیتهای منطقهای
جولانی میکوشد با عادیسازی روابط با کشورهای سنیمذهب، تصویری عملگرا از خود ارائه دهد تا از این طریق بتواند زمینهای برای جلب حمایت بینالمللی و لغو تحریمها فراهم کند.
4- پیشینۀ تاریخی و شخصی
الجولانی متولد عربستان است و پیشینۀ ارتباطی با این کشور دارد. این موضوع به همراه تلاشهای تاریخی عربستان برای نفوذ در سوریه، انتخاب ریاض به عنوان اولین مقصد سفر را تقویت کرد. از سوی دیگر، ترکیه به دلیل حمایتهای گذشته خود از گروههای شورشی-تروریستی در سوریه، به عنوان شریک امنیتی طبیعی جدید دمشق در نظر گرفته میشود.
بنابراین، جولانی با اولویتبندی عربستان و ترکیه، هم به دنبال جلب حمایت مالی و سیاسی برای بازسازی سوریه است و هم میکوشد با ایجاد موازنه بین قدرتهای منطقه، امنیت و ثبات داخلی را تقویت کند. همچنین سفر محمد الجولانی به ترکیه نیز تحتتأثیر چند عامل کلیدی انجام شد، از جمله اینکه این سفر بنا به دعوت رئیسجمهور ترکیه صورت گرفت و نشاندهنده اهمیت روابط دوجانبه در دوره انتقالی سوریه است. موضوعاتی همچون درگیریها میان نیروهای قسد و نیروهای تحت حمایت دمشق از محورهای اصلی بود که از پیش انتظار میرفت طی این سفر دو طرف به آن بپردازند.
اهداف و دلایل سفر به ترکیه
دیدار رجب طیب اردوغان با محمد الجولانی، سرکرده هیئت تحریرالشام، تحتتأثیر چندین عامل کلیدی صورت گرفت، از جمله اینکه اردوغان به دنبال بررسی وضعیت کنونی سوریه و نقش تحریرالشام در این تحولات است؛ این دیدار تلاشی برای هماهنگی در مواجهه با چالشهای امنیتی و سیاسی در منطقه بود. همچنین ترکیه به دنبال تقویت روابط با گروههای حاکم در سوریه است تا از نفوذ ایران و روسیه در این کشور جلوگیری کند. بنابراین دیدار اردوغان با الجولانی را میتوان تلاش ترکیه برای ایجاد یک محور جدید در سیاستهای خود در قبال سوریه دانست. امضای توافقنامههای نظامی بین دو طرف نیز از اهداف این سفر بود که به تقویت موقعیت تحریر الشام و همچنین منافع ترکیه در منطقه کمک میکند. علاوه بر اینها، بررسی مسائل و موضوعاتی چون مسئله نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) به رهبری کردها، امنیت مرزی دو کشور، بازسازی اقتصادی سوریه، مسئله پناهندگان سوری در ترکیه، بررسی آخرین تحولات سوریه، چگونگی حمایت از جولانی در دوره انتقالی، ایجاد زمینههای مناسب برای آینده سیاسی سوریه و جلب حمایتهای خارجی از دیگر دلایل دیدار جولانی و اردوغان محسوب میشود؛ این عوامل نشاندهنده اهمیت این دیدار برای هر دو طرف و تأثیر آن بر آینده سوریه و منطقه است. بنابراین انتخاب ترکیه به عنوان دومین مقصد سفر خارجی، بخشی از تلاشهای گستردهتر الجولانی برای تقویت روابط با بازیگران منطقهای و بینالمللی پس از سقوط حکومت بشار اسد محسوب میشود و این دیدار میتواند به عنوان گامی در راستای تثبیت موقعیت وی و هیئت تحریرالشام در صحنه سیاسی سوریه تلقی شود.
مسائل مطرحشده
در دیدار اخیر رجب طیب اردوغان با محمد الجولانی، سرکرده تحریرالشام، چندین موضوع کلیدی مورد بحث قرار گرفت.
1- تحولات سوریه
مذاکرات شامل بررسی آخرین وضعیت سیاسی و امنیتی سوریه بود و دو طرف به تحلیل چالشها و فرصتهای موجود پرداختند.
2- تقویت همکاریهای امنیتی و نظامی
الجولانی با ترکیه توافق کرد که دو پایگاه هوایی در مرکز سوریه (مناطقی مانند حمص، دیرالزور و رقه) ایجاد شود و از حریم هوایی سوریه برای اهداف نظامی استفاده شود. این پایگاهها بهویژه برای مقابله با نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF/YPG) طراحی شدهاند تا توان عملیاتی ترکیه را افزایش دهند. همچنین ترکیه نقش فعالی در آموزش نیروهای ارتش جدید سوریه ایفا خواهد کرد تا ساختار امنیتی منطقه را تحت کنترل بگیرد؛ در این راستا، مبارزه با SDF/PKK بهعنوان یکی از اولویتهای اصلی مطرح شده است. تحلیلگران ترکیهای این اقدام را راهبردی برای مقابله با تهدیدات گروههای کردی نظیر YPG/PKK و تقویت امنیت مرزهای جنوبی ترکیه ارزیابی کردهاند.
3- همکاری اقتصادی و امنیتی
اردوغان و الجولانی درباره گامهای مشترک برای بهبود اقتصادی و ایجاد ثبات و امنیت پایدار در منطقه بحث کردند. این شامل بررسی حمایتهای بینالمللی برای دولت انتقالی سوریه نیز بود. الجولانی ترکیه را بهعنوان «شریک اول» در بازسازی سوریه معرفی کرد، بهویژه به حمایت آنکارا از پناهندگان سوری اشاره و اعلام کرد که قصد دارد تجربه اقتصادی ترکیه را به سوریه منتقل کند و روابط تجاری دو جانبه را تقویت نماید. همچنین در این سفر بر پروژههای زیرساختی و همکاریهای اقتصادی نیز تأکید شد و جولانی گفت: «همکاری اقتصادی بخش مهمی از گفتوگوها بود. ما تجارت و سرمایهگذاری بین دو کشور را برای دستیابی به بهبود اقتصادی و ایجاد آینده بهتر افزایش خواهیم داد.»
4- مبارزه با گروههای کردی در شمال سوریه
جولانی پیش از سفر اعلام کرد که مذاکرات با نیروهای دموکراتیک سوریه ادامه دارد، اما در مورد انتقال سلاحها به کنترل دولت مرکزی اختلافاتی وجود دارد. ترکیه انتظار دارد که دولت جدید سوریه نیروهای دموکراتیک سوریه را از نظر نظامی تضعیف کند؛ همچنین ترکیه خواستار همکاری سوریه در مقابله با حضور PKK/YPG در شمال سوریه است تا امنیت مرزهای خود را تضمین کند. این موضوع یکی از محورهای اصلی مذاکرات بود. این موضوع در بیانیههای رسمی دفتر ریاستجمهوری ترکیه نیز عنوان شده است و برخی رسانهها این همکاری را شرط اصلی حمایت آنکارا از دولت انتقالی دانستهاند.
5- حمایت از بازگشت پناهندگان
ترکیه در حال حاضر میزبان بیش از ۳.۸ میلیون پناهنده سوری است. در این دیدار، جولانی بر فراهم کردن پروژههای زیرساختی و مسکن برای بازگشت پناهندگان سوری از ترکیه به سوریه تأکید کرد، این موضوع با هدف کاهش بار پناهندگان بر ترکیه همخوانی دارد.
6- شراکت استراتژیک
سفر الجولانی به ترکیه بخشی از یک استراتژی گستردهتر است که بر سه محور امنیت، اقتصاد و مشروعیت متمرکز است. این سفر هم به تقویت کنترل داخلی و هم به تعمیق همکاریهای منطقهای با ترکیه کمک میکند. در همین راستا، رئیسجمهور مرحله انتقالی سوریه در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با رجب طیب اردوغان گفت: «روابط سوریه و ترکیه در طول تاریخ و جغرافیا امتداد دارد و بر تبدیل روابط با ترکیه به شراکت استراتژیک عمیق در همه زمینهها تأکید میکنیم.» اردوغان نیز با اشاره به اینکه ترکیه روابط خود با سوریه را به سطح استراتژیک ارتقا خواهد داد، گفت: «اتحاد ترکیه با سوریه برای صلح مهم خواهد بود و دو کشور با یکدیگر منطقهای کاملاً خالی از تروریسم را ایجاد خواهند کرد.»
7- بازسازی سوریه و لغو تحریمها
جولانی پیش از سفر به ترکیه در مصاحبهای با روزنامه ترکیهای «ینی شفق» اعلام کرده بود که ترکیه به دلیل حمایت از میلیونها پناهنده سوری در طول جنگ، اولویت مشارکت برای بازسازی سوریه را دارد. به همین دلیل در این دیدار همکاریهای اقتصادی و دریافت حمایتهای مالی ترکیه برای بازسازی زیرساختها و جذب سرمایهگذاری خارجی مورد توجه قرار گرفت. رسانههای ترکیه اشاره کردهاند که جولانی در دیدارهای خود با مقامات ترکیهای، جذب سرمایهگذاری ترکیه برای بازسازی زیرساختها و حل بحران اقتصادی سوریه را در اولویت قرار داده است. دفتر ریاستجمهوری ترکیه نیز در بیانیهای اعلام کرد که آنکارا آمادگی دارد در بازسازی مناطق آسیبدیده از جنگ مشارکت کند، بهویژه در مناطقی که تحت کنترل دولت انتقالی است، اما اردوغان تحریمهای بینالمللی علیه سوریه را مانعی برای رشد این کشور دانست و اعلام کرد که ترکیه در راستای برداشتن آن تلاش خواهد کرد.
تأثیرات سفر بر روابط ترکیه و سوریه
1- توافقات اقتصادی
انتظار میرود که امضای توافقات اقتصادی در حوزههای مختلف مانند کشاورزی، حملونقل و تجارت به احیای روابط تجاری و اقتصادی بین دو کشور کمک کند.
2- بازسازی سوریه
ترکیه به دنبال بهرهبرداری از فرصتهای اقتصادی ناشی از بازسازی سوریه است. پیمانکاران ترکیه ممکن است در پروژههای بازسازی سوریه مشارکت کنند و این امر میتواند به رشد اقتصادی ترکیه کمک کند.
3- تجارت آزاد
احیای توافق تجارت آزاد بین ترکیه و سوریه میتواند به تسهیل مبادلات تجاری و کاهش تعرفهها منجر شود که به نفع هر دو کشور خواهد بود.
4- مدیریت بحران پناهندگان
با توجه به حضور نزدیک به ۴ میلیون پناهنده سوری در ترکیه، تقویت روابط اقتصادی میتواند به بهبود وضعیت این پناهندگان و کاهش بار اقتصادی ترکیه کمک کند.
5- تقویت همکاریهای امنیتی
ترکیه قرار است در بازسازی ارتش سوریه، آموزش نیروها و مقابله با گروههایی مانند داعش با سوریه همکاری کند؛ این سفر میتواند به تقویت همکاریهای امنیتی میان ترکیه و دولت انتقالی سوریه به ویژه در زمینه مقابله با تهدیدات امنیتی مشترک کمک کند.
6- تغییر در سیاستهای منطقهای
نزدیکی مجدد ترکیه به سوریه میتواند به تغییر در توازن قدرت در منطقه منجر شود و ممکن است روابط ترکیه با ایران را تحتتأثیر قرار دهد.
7- بازسازی تصویر جولانی
رهبر شورشیان سوریه میکوشد با اقدامات دیپلماتیک خود، تصویری از یک رهبر ملی و فراگیر ارائه دهد که فراتر و متفاوت از پیشینه تروریستی گروه تحریرالشام عمل میکند. همچنین سفر به عربستان و ترکیه میتواند گامی مهم در راستای تثبیت ساختار قدرت جدید سوریه و جلب حمایتهای بینالمللی برای عبور از بحرانهای تغییر قدرت در این کشور محسوب شود.
8- هماهنگی در تحولات سیاسی سوریه
جولانی و اردوغان درباره آخرین تحولات سیاسی سوریه، ازجمله تشکیل دولت انتقالی و چالشهای پیشروی آن گفتوگو کردند. ترکیه به عنوان حامی اصلی مخالفان اسد، نقش کلیدی در شکلدهی به روند سیاسی سوریه دارد و انتظار میرود حمایتهای خود از دولت انتقالی را افزایش دهد.
درنهایت اینکه رسانههای ترکیه این سفر را موفقیتآمیز و گامی ضروری برای تحقق اهداف امنیتی-اقتصادی آنکارا در سوریه ارزیابی کردهاند. با این حال، برخی ناظران هشدار دادهاند که اجرای توافقهای نظامی ممکن است با مقاومت گروههای محلی یا واکنش قدرتهای بینالمللی روبهرو شود. بهطور کلی، این سفر نشاندهنده تلاش ترکیه برای حفظ نفوذ در سوریه و تثبیت دولت انتقالی به عنوان متحدی استراتژیک برای خود است.