فرهیختگان: امین سلیمی، فعال رسانه‌ای، در توضیح ماجرای پیش‌آمده در مسئله مرزبانی گفت: «بحث سربازی، به‌ویژه در ارتباط با نظام وظیفه، مناطق آزاد و مسائل امنیتی کشور، به‌طور گسترده‌ای مطرح بوده است. در این میان، نظام مرزبانی کشور به‌دلیل ماهیت پیچیده و چندبعدی آن، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی جامع است. کشور ما پهناور است و مرزهای خاکی بسیاری چه در شرق و چه در غرب دارد. این شرایط، به‌ویژه در مناطق مرزی شرقی و غربی، همواره با چالش‌های امنیتی همراه بوده است.»
سلیمی ادامه داد: «مرزبانی در کشور ابعاد مختلفی دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، مسائل امنیتی است. از قاچاق کالا و مواد مخدر در مرزهای شرقی و جنوبی گرفته تا ورود و خروج غیرمجاز افراد، به‌ویژه از افغانستان و پاکستان، همگی از تهدیدهای امنیتی جدی محسوب می‌شوند. همچنین، فعالیت گروه‌های تروریستی، قاچاقچیان اسلحه و دیگر گروه‌های مسلح در مناطق مرزی، وضعیت را پیچیده‌تر کرده است. قاچاق سوخت و معاملات غیررسمی نیز به این تهدیدها افزوده شده و باعث ایجاد مسائل اقتصادی در مناطق مرزی شده است.»
این فعال رسانه افزود: «در کنار این مسائل امنیتی و اقتصادی، ابعاد اجتماعی و فرهنگی نیز مطرح است. مرزهای کشور تنوع قومیتی و فرهنگی زیادی دارند. مدیریت روابط بین قومیت‌ها و جلوگیری از تفرقه از جمله چالش‌های بزرگ کشور است. در این راستا، جذب نیروی محلی برای همکاری با نیروی مرزبانی به‌دلیل موانع مختلف، به‌سختی انجام می‌شود. علاوه بر این، مهاجرت ساکنان مناطق مرزی به‌دلیل مشکلات معیشتی، بحران‌های زیست‌محیطی و کمبود منابع آب، باعث تخلیه این مناطق شده و مرزبانی را دشوارتر کرده است. به‌عنوان نمونه، در بحران سیستان‌و‌بلوچستان، به‌دلیل کاهش جمعیت مرزنشینان، این مناطق به سمت متروکه شدن پیش می‌روند. این وضعیت اگر ادامه پیدا کند، مناطق وسیعی از کشور، از مرز تا عمق داخلی، خالی از سکنه خواهد شد و این موضوع تهدیدی جدی برای امنیت ملی است و هزینه لجستیکی دفاع از مرز را برای نیروهای مسلح بالا می‌برد.»
مسائل زیست‌محیطی در مرزها قابل توجه است
سلیمی گفت: «مسائل زیست‌محیطی نیز در مرزها بسیار قابل‌توجه است. عبورهای غیرقانونی باعث تخریب جنگل‌ها، مراتع و رودخانه‌های مرزی شده و آلودگی زیست‌محیطی را افزایش داده است. از طرفی، نظام حقوقی کشور در حوزه مرزبانی به‌روزرسانی نشده و پویایی لازم را ندارد. اختلافات مرزی با کشورهای همسایه و ضعف در قوانین بین‌المللی نیز مشکلات دیگری را به وجود آورده است. یکی از مشکلات دیگر، عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط با مرزبانی است؛ از جمله نیروهای نظامی، انتظامی، دستگاه قضایی و ستاد مبارزه با قاچاق. علی‌رغم تمام تلاش‌های صورت‌گرفته، کمبود نیروی انسانی حرفه‌ای و آموزش‌دیده، و عدم تخصیص هزینه کافی برای جذب، آموزش و تجهیز آن‌ها، همچنان پابرجاست.»
ضعف در شبکه ارتباطی به‌وضوح در حادثه سیستان و بلوچستان مشهود بود
او ادامه داد: «از نظر امکانات، تجهیزات مدرن و پیشرفته در اختیار مرزبانی کشور نیست. به‌عنوان مثال، در حادثه اخیر سیستان و بلوچستان که تعدادی از نیروها به شهادت رسیدند، ضعف در شبکه ارتباطی به‌وضوح مشهود بود. ارتباطات سریع و مؤثر و راه‌های دسترسی مناسب در مناطق مرزی، که باید حداقل نیازهای مرزبانی را تأمین کنند، در بسیاری از موارد وجود ندارد. هر کدام از این نظام مسائل، بسته به شرایط بومی، طبقه‌بندی متفاوتی پیدا می‌کند؛ حتی در ارائه راهکارها. به‌عنوان مثال، مسائل مرتبط با کردستان و مرز ما با عراق، با مسائلی که در سیستان و بلوچستان و مرزهای ما با پاکستان و افغانستان مطرح است، کاملاً متفاوت‌اند. نسبت ما با طالبان، مسائل اجتماعی و سیاست‌گذاری‌ها در هر یک از این مناطق به‌شدت متفاوت است.»
مسائل مرزهای کشور با هم متفاوت است
سلیمی افزود: «مسائل مرزهای غربی با مسائل مرزهای شرقی و شمالی، هرچند اشتراکاتی دارند، اما هرکدام نظام مسائل خاص خود را دارند و تابع عواملی چون روابط میان کشورها، همکاری دولت‌ها و میزان سرمایه‌گذاری ما در آن مناطق هستند. از این منظر، می‌توان راهکارهایی ارائه داد و قطعاً مسئولان نیز بر این موضوعات آگاه هستند. برای مثال، مسئولان می‌دانند که بهبود شرایط معیشتی و رفاهی مرزبانان، افزایش حقوق، کاهش ساعت کاری و فراهم کردن زیرساخت‌های رفاهی از اهمیت بالایی برخوردار است. آن‌ها همچنین آگاه‌اند که هماهنگی بین نیروهای نظامی و انتظامی در مسائل امنیتی ضروری است. توسعه اقتصادی مناطق مرزی نیز یکی از راه‌های کاهش وابستگی آن‌ها به فعالیت‌های غیرقانونی نظیر قاچاق است.»
حفظ مرزها حاصل خون‌های ریخته‌شده مرزبان‌هاست
سلیمی افزود: «در برخی موارد، حتی لازم است قاچاق به سمتی هدایت شود که شکل قانونی‌تری به خود بگیرد. به‌عنوان نمونه، در جنوب شرق کشور، طرح «رزاق» با هدف نظم‌دهی به قاچاق سوخت راه‌اندازی شد تا دولت و مردم از عواید آن بهره‌مند شوند، هرچند این طرح نیز به سرانجام مطلوبی نرسید. در موضوعات مرتبط با نیروی انسانی، هنگامی که حادثه‌ای مانند شهادت یک سرباز رخ می‌دهد، بحث‌هایی درباره امکانات، آموزش و تعداد نیروهای انسانی مطرح می‌شود. البته تلاش‌هایی که در این حوزه صورت گرفته، قابل‌انکار نیست. حفظ مرزها حاصل همین خون‌ها و مجاهدت‌ها است. اما نکته اینجاست که سیاست‌گذاری‌ها، تقسیم امکانات و شیوه مرزداری نیاز به بازنگری جدی دارد.»
سلیمی درباره مرزداری نوین نیز گفت: «مرزداری نوین، علاوه بر پیوست‌های امنیتی و نظامی، نیازمند پیوست‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است تا بتوان مناطق مرزی را به سمت شرایط مناسب‌تری هدایت کرد. با وجود تمام سختی‌ها، باید پذیرفت که تحولات افغانستان، حضور طالبان و فعالیت گروه‌های مختلف در پاکستان و افغانستان همواره مسئله‌ساز بوده‌اند. در مرزهای غربی نیز وضعیت به‌گونه‌ای است که نمی‌توان انتظار یک فضای کاملاً ایده‌آل داشت. راهکارها علاوه بر تقویت زیرساخت‌ها و تأمین تجهیزات، باید بر نیروی انسانی متمرکز شوند. درست است که بخش زیادی از نیروهای مرزبانی ما از طریق سربازان وظیفه تأمین می‌شود، اما باید پرسید آیا آموزش آن‌ها کافی است؟ آیا می‌توان روی این نیروهای موقت و سیال برای مرزبانی حساب کرد؟ این‌ها موضوعات کارشناسی مهمی هستند که نیازمند بررسی دقیق‌اند.»
پیوست‌های اجتماعی باید متناسب با شرایط بومی مناطق باشد
این فعال رسانه افزود: «پیوست‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در مناطق مرزی نیز باید متناسب با شرایط بومی طراحی شوند. استعدادهای محلی و توانایی‌های بومی منطقه، که می‌توانند به شناخت بهتر منطقه و بهبود شرایط مرزبانی کمک کنند، نیز در این مسیر اهمیت دارند و شرایط آن‌ها باید به‌طور جداگانه و متناسب بررسی شود. نکته اصلی همین است. مشکلات مرزبانی را می‌توان در دو محور اصلی خلاصه کرد: نیروی انسانی و امکانات. این مسائل از این دو حالت خارج نمی‌شوند.»
سلیمی عنوان کرد: «در حوزه نیروی انسانی، کمبود نیروی انسانی متخصص کاملاً مشهود است. با حدود ۸۷۰۰ کیلومتر مرز، نیروهای مرزبانی ما برای حفاظت از این حجم مرز، به‌ویژه مرزهای خاکی، کافی نیستند. این نیروها معمولاً دچار فرسایش جسمی و روانی می‌شوند، زیرا شرایط جغرافیایی مرزهای ما عمدتاً دشوار و امنیتی است. دوری طولانی‌مدت از خانواده، ساعت‌های کاری پراسترس و آموزش تخصصی ناکافی، مشکلات این حوزه را تشدید می‌کنند. از سوی دیگر، مشکلات معیشتی مانند حقوق پایین در مقایسه با مشاغل پرخطر، به این چالش‌ها اضافه می‌شود. نرخ بالای جابه‌جایی نیروها در مناطق مرزی نیز خود عامل بی‌ثباتی در نیروی انسانی است. این انتقال‌های مکرر موجب ایجاد حس ناامنی شغلی می‌شود. در بخش امکانات، تجهیزات نظامی پیشرفته به‌شدت محدود است. در ایستگاه‌های مرزبانی کمتر تجهیزات مدرنی از قبیل دوربین‌های حرارتی، پهپاد و سیستم‌های نظارتی هوشمند وجود دارند که برای مرزبانی امروز ضروری‌اند. بنابراین، ارتقای آموزش، بهبود زیرساخت‌ها و تقویت تجهیزات ضروری است. اما موضوع به همین‌جا ختم نمی‌شود. مرزبانی نیازمند پیوست‌های اجتماعی و اقتصادی نیز است. کمبود امکانات و نیروی انسانی، ریشه بخشی از مشکلاتی مانند سربازی اجباری است؛ چراکه نیروهای مسلح به‌دلیل کمبود نیروی انسانی برای مرزبانی، ناچار به حفظ سربازان وظیفه هستند. این کمبود فشار مضاعفی به ساختار مرزبانی وارد می‌کند.»
مدیریت مرزها نیازمند سیاست‌گذاری جامع و بین دستگاهی است
این فعال رسانه‌ای تصریح کرد: «با توجه به وسعت کشور و حجم بالای مرزها، مدیریت مرزها نیازمند سیاست‌گذاری‌های جامع و بین‌دستگاهی است. موضوعاتی مانند مسائل قومی، امنیتی، مواد مخدر و محیط زیست، همگی به این حوزه پیوند خورده‌اند. برای مثال، توسعه اقتصادی در مناطق مرزی و استقرار جمعیت در این مناطق، یکی از راه‌های کلیدی برای تقویت مرزبانی است. در حال حاضر، افغانستان در حاشیه سیستان، با منحرف کردن مسیر آب، به استقرار خانواده‌ها و ایجاد آبادی در مناطق مرزی خود پرداخته است. این اقدام باعث شده تا روستاها و شهرهای مرزی نقش مستقیمی در امنیت مرزی ایفا کنند. بدون این پیوست اجتماعی، بدون زیرساخت‌های مناسب و بدون همکاری بین‌دستگاهی، مرزها ناامن می‌شوند.»
او در پایان گفت: «بخشی از این ناامنی به دلیل قاچاق است. تأمین امنیت مرزها مستلزم کنترل قاچاق و ارائه راهکارهایی مانند طرح رزاق برای نظم‌دهی به قاچاق سوخت است. این طرح نیز به‌طور ناقص اجرا شده و نیازمند بازنگری جدی است. از سوی دیگر، بازارچه‌های مرزی و رفت‌وآمدهای قانونی مردم نیز می‌توانند نقش بسزایی در امنیت و استقرار جمعیت در مناطق مرزی ایفا کنند. به‌طور کلی، ضعف در امکانات و کمبود نیروی انسانی، نیازمند سیاست‌گذاری‌های جدی برای تربیت نیروی متخصص، تخصیص امکانات و ایجاد پیوست‌های اجتماعی و اقتصادی است. این موضوع، هرچند بدیهی به نظر می‌رسد، اما اجرای درست آن مستلزم نگاه جامع به مرزبانی و توسعه متوازن مناطق مرزی خواهد بود.»