طی سه سال اخیر خاموشی‌های برق که فقط بخش مولد اقتصاد را دچار مشکل کرده بود، حالا چند وقتی است در روزهای سرد پاییز و زمستان، مهمان خانوارها نیز شده است. بسیاری از مردم می‌پرسند دقیقاً چه اتفاقی رخ داده که برق و گاز نداریم. «فرهیختگان» در پرونده‌های مختلفی، هر بار به طور مفصل به سراغ یکی از عوامل این ناترازی رفته و در این گزارش قصد داریم به یکی دیگر از مهم‌ترین موضوعاتی بپردازیم که در ناترازی انرژی فعلی کشور نقش دارد.

این گزارش بر مبنای داده‌های ترازنامه انرژی سال 1400 (آخرین گزارش) و داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) به بررسی وضعیت مصرف انرژی در بخش ساختمان (شامل بخش خانگی، ساختمان‌های اداری، تجاری و غیره) پرداخته است. بررسی «فرهیختگان» نشان می‌دهد ایران پنجمین سرانه بالا در مصرف انرژی در بخش ساختمان را پس از روسیه، فنلاند، نروژ و آمریکا دارد. نکته قابل تأمل اینجاست که بخش ساختمان در ایران به تنهایی حدود ۴۰ درصد از کل انرژی تولیدی کشور را مصرف می‌کند، به حدی که سرانه مصرف انرژی ایران در حد روسیه، کانادا و کشورهای نزدیک به قطب شمال و جنوب است.

نکته اصلی اینجاست که این 40 درصد انرژی در ساختمان‌های ایران به واسطه نبود عایق‌بندی درست ساختمان، رعایت نشدن استانداردهای مهندسی و... اتلاف می‌شود که جلوگیری از هدررفت تنها بخشی از آن می‌توانست مشکل ناترازی را کاهش دهد. بنابراین، این عدد نمایانگر ضرورت توجه ویژه به بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌هاست. 

شدت مصرف انرژی در کشور 2.5 برابر جهان 
طبق آخرین آمارها، ایران دومین دارنده ذخایر و منابع گاز طبیعی در دنیا است، با این وجود قطعی گاز مکرر این روزها برای بیشتر مردم تعجب‌آور بوده و در فصل سرد، باعث نگرانی زیادی برای مردم شده است. اما مدیرعامل شرکت گاز ایران مدعی است در آذرماه امسال افزایش میزان مصرف گاز موجب شده بخش زیادی از گاز کشور به بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء انتقال داده شود. وی می‌گوید مصرفی که هم‌اکنون در حوزه گاز کشور وجود دارد، شاید یک مصرف «بدمصرفانه» است؛ چراکه شدت مصرف انرژی در کشور بسیار بالاتر از جهان است.

لازم به ذکر است مفهوم شدت مصرف انرژی معیاری برای محاسبه نابهره‌وری اقتصاد یک کشور است و از طریق نسبت کل انرژی مصرفی به تولید ناخالص داخلی محاسبه می‌شود. برای محاسبه این شاخص مصرف انرژی در بخش‌های مختلفی ازجمله صنعتی، مسکونی، تجاری، حمل و نقل و کشاورزی اندازه گیری می‌شود. آخرین گزارش سازمان ملی بهره‌وری کشور نشان می‌دهد در ایران این شاخص در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارد، به طوری که میزان شدت مصرف انرژی در ایران ۲ برابر چین و 2.5 برابر متوسط جهانی آن است.

اکنون ایران دارای بالاترین میزان شدت مصرف انرژی در جهان است و مهم‌تر آنکه برخلاف اینکه رفتار این شاخص در میانگین جهانی آن کاهشی است، این شاخص در ایران رفتار افزایشی دارد. طبق این آمارها، طی 1990 تا 2021 شدت مصرف انرژی در جهان درحالی کاهش 40 درصدی داشته که این میزان در ایران افزایش 60 درصدی را تجربه کرده است. 

مصرف انرژی در بخش خانگی در 10 سال 1.5 برابر شد 
بررسی «فرهیختگان» از آمارهای آژانس انرژی جهانی می‌گوید، مصرف انرژی در بخش ساختمان‌ها در جهان، حدود یک‌سوم از مصرف نهایی انرژی و انتشار کربن دی اکسید را به خود اختصاص می‌دهد. با وجود تلاش‌ها برای بهبود بهره‌وری انرژی، مصرف انرژی در ساختمان‌ها از سال 2000 تا 2020 نزدیک به 20 درصد افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود با وجود شرایط جهانی، این میزان تا سال 2050 تقریبا 50 درصد دیگر افزایش یابد. 

اما درخصوص ایران نیز، طبق آخرین آمارها حاصل از ترازنامه انرژی وزارت نیرو، مصرف انرژی در بخش خانگی ایران طی 10 سال از 1391 تا1400 تقریبا 1.4برابر (38 درصد) رشد داشته است. ترازنامه انرژی می‌گوید در سال 91 مقدار انرژی مصرفی در بخش خانگی 336 میلیون و 700 هزار بشکه نفت خام و با طی کردن یک روند صعودی در این ده سال، در سال 95 به 406 میلیون بشکه نفت خام رسید. اما در سال 96 و 97 با یک کاهش عجیب مواجه بودیم و در ادامه این روند مجدداً افزایش پیدا کرده و تا سال 1400 به تقریبا 465 میلیون و 500 هزار بشکه نفت خام رسیده است.

رشد 38 درصدی یا 1.4 برابر شدن مصرف انرژی در بخش خانگی کشور درحالی است که در این مدت جمعیت ایران از 75.4 میلیون نفر با رشد 10 درصدی به 83 میلیون نفر در سال 1400 رسیده است. همچنین درحالی‌که مصرف بخش خانگی در جهان طی 20 سال رشد 20 درصدی داشته، اما در ایران طی 10 سال، مصرف انرژی در بخش ساختمان رشد 38 درصدی را تجربه کرده است. 

بخش ساختمان ایران پنجمین پرمصرف در جهان 
براساس آمارهای داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال 2020 مجموع انرژی مصرفی در بخش ساختمان در 50 کشور جهان رقمی معادل 2856 پتاژول برآورد شده است. در آن زمان از این مقدار سهم انرژی مصرفی ایران در بخش ساختمان، چیزی حدود 223 پتاژول انرژی بوده است؛ البته که این روند تا امسال روند افزایشی داشته است. آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد در سال 2020 ایالات متحده با مصرف 953 پتاژول انرژی، به عنوان پرمصرف‌ترین کشور دنیا  در بخش ساختمان شناخته می‌شود.

دومین کشوری که بیشترین انرژی را در بخش ساختمانی مصرف می‌کند، روسیه با انرژی مصرفی 584 پتاژولی است. پس از آن در جایگاه سوم، چین قرار دارد که با وجود اینکه پرجمعیت‌ترین کشور دنیاست تنها 348 پتاژول انرژی در بخش ساختمانی مصرف می‌کند. لازم به ذکر است در حالت نرمال این مقدار مصرف انرژی بسیار بالاست اما باتوحه به جمعیت این کشور احتمالاً این مقدار قابل چشم‌پوشی باشد. نکته قابل تأمل ماجرا اینجاست که ایران با مصرف 223 پتاژول انرژی در بخش خانگی، چهارمین کشور پرمصرف دنیاست. و اما کمترین میزان مصرف انرژی در بخش ساختمانی در جهان متعلق به کشورهای مالت، ارمنستان، قبرس و لوکزامبورگ است که کمتر از یک پتاژول انرژی در بخش خانگی مصرف می‌کنند.

تا اینجا از میزان مصرف انرژی کشورها در بخش ساختمان گفتیم. کاملا واضح است باتوجه به اینکه جمعیت کشورها متفاوت بوده، پس می‌بایست شاخص موثرتری را بررسی کنیم. از این رو سرانه مصرفی انرژی در بخش ساختمان را در نظر می‌گیریم. به این ترتیب مصرف انرژی را بر جمعیت تقسیم کرده تا سرانه مصرف به دست بیاید. آمارهای مصرف انرژی وزارت نیرو (داده‌های کشورمان) و داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) نشان می‌دهد، بیشترین سرانه مصرفی انرژی در ساختمان مربوط به کشور روسیه با سرانه مصرفی 4 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر است. پس از آن در رده دوم کشورهای فنلاند و نروژ به صورت مشابه و جمعیت برابر (5 میلیون نفر در سال 2020)  قرار دارند که سرانه‌ای برابر با 3.2 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر ثبت کرده‌اند. چهارمین کشوری که سرانه بالای مصرف انرژی در بخش ساختمانی را دارد، ایالات متحده با سرانه 2.9 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر است که با جمعیت 331 میلیون نفر در سال 2020، رقمی معادل 953 پتاژول انرژی را در بخش ساختمان مصرف کرده است.

  اما نکته جالب توجه ماجرا اینجاست که ایران با 83 میلیون نفر جمعیت در سال 2020 و مصرف حدود 223 پتاژول انرژی در بخش ساختمان، سرانه‌ای برابر با 2.7 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را ثبت کرده و پنجمین سرانه را بین 47 کشور دنیا داراست. نکته قابل تأمل دیگری که به راحتی نمی‌توان از آن غافل شد، سرانه مصرف انرژی بخش ساختمان در کشور همسایه، ترکیه است که با وجود اینکه در آن سال جمعیتی مشابه ایران داشته اما سرانه مصرف انرژی 0.35 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را داشته که به‌مراتب کمتر از کشور ماست.

نکته دیگری که در این مقایسه به چشم می‌خورد، سرانه مصرف انرژی کشور چین است که علی‌رغم اینکه بیشترین جمعیت جهان را (چیزی حدود 1.4 میلیارد نفر) در آن سال داشته، اما تنها 348 پتاژول انرژی در بخش ساختمان مصرف کرده و سرانه مصرف 0.2 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را دارا بوده است. همچنین لازم به ذکر است کمترین سرانه مصرف انرژی متعلق به کشورهای ارمنستان و مکزیک، با سرانه 0.1، چین و لهستان با سرانه 0.2 و همچنین ایتالیا و ترکیه با سرانه 0.3 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر می‌باشد.

سرانه انرژی بخش ساختمان ۲ برابر جهان!
آمارهای حاصل از ترازنامه انرژی وزارت نیرو حاکی از آن است که در سال ۱۴۰۰، سرانه مصرف نهایی انرژی ایران ۱.۸ برابر متوسط سرانه مصرف نهایی جهانی است. همچنین در سال ۱۴۰۰، سرانه مصرف نهایی انرژی ایران در بخش خانگی ۲.۱ برابر میانگین جهانی بوده است. البته در همین راستا توجه به شاخص شدت مصرف انرژی نیز ضروری است. طبق آخرین برآوردهای سازمان بهره‌وری، با توجه به افزایش جمعیت جهان و به تبع افزایش مصرف انرژی، این شاخص در کشورهای مختلف ۴۰ درصد کاهش یافته، درحالی‌که در ایران حدود ۶۸ درصد افزایش یافته است.

همچنین گفتنی است بیش از ۹۸ درصد از انرژی مورد نیاز ساختمان‌ها در ایران از محصولات نفتی و گازی تأمین می‌شود و طبق ترازنامه انرژی، در سال ۹۱ حدود ۲۳ درصد از دی‌اکسید کربن تولید شده در کشور به این بخش مربوط می‌شود. این آمار نشان می‌دهد سهم قابل توجهی از آلودگی‌های موجود در شهرهای بزرگ ناشی از مصرف منابع فسیلی برای تأمین سوخت ساختمان‌هاست.

متن کامل این گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.