تاریخ انقلاب اسلامی مملو از شخصیت‌های جذاب است که هر یک به‌شکل بالقوه می‌توانند رازی در دل داشته باشند. حتی آن‌ها ممکن است با اقداماتشان تاثیر شگرفی بر روند پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی نیز بگذارند، چنانچه تاکنون گذاشته‌اند! «صادق خلخالی»، قاضی شرع دادگاه‌های انقلاب از این منظر یک کاراکتر به‌غایت استثنایی و ویژه است. او هم حامل راز چگونگی اعدام «امیرعباس هویدا» بود و هم نقش مهمی در نوع احکام صادره از دادگاه‌های اوایل انقلاب داشت. امتزاج همه این‌ها سبب شده تا ساخت فیلمی در مورد خلخالی به یک «نیاز» اساسی تبدیل شود. 

عارف افشار در دومین تجربه تولید مستند پس از «برزخی‌ها» به سراغ سوژه حساس صادق خلخالی و مرور حیات سیاسی او در چند پرده رفته و در همین ابتدا این نوید را به مخاطبش داده که اثر موردنظر، یعنی «ضدقهرمان» مستندی ملتهب و تجدیدنظرطلبانه نسبت به دیدگاه‌های شکل‌گرفته در اولین روزهای حاکمیت جمهوری اسلامی است. فیلمساز از حیث انتخاب سوژه و نسبتش با او در جایگاه مناسب و خوبی قرار می‌گیرد، به این شکل که برای قضاوت قاضی شرع نخ روایت را به دست شخصیت‌های سیاسی می‌دهد و خودش را تا حد قابل قبولی از فرایند روایتِ ماجرای خلخالی کنار می‌کشد. این تمهید درستی ا‌ست که ادامه پیدا نمی‌کند چون فیلمساز در مرحله تدوین و کنار هم قراردادن مصاحبه‌ها و استدلال‌های هر یک از افراد صاحب‌نظر -که در پاسخ به هم قطار می‌شوند- عملا طرز تفکرش نسبت به پدیده صادق خلخالی، به‌عنوان بدمن جبهه انقلاب را رو می‌کند.

سوای بر این در مجموعه می‌توان شیوه پرداخت فیلمساز نسبت به سوژه و فاصله‌اش با آن را نسبتا موفق ارزیابی کرد چون هم در ساخت دوگانه قهرمان (شهید بهشتی و شهید قدوسی) و ضدِ قهرمان (خلخالی) موفق عمل می‌کند و هم از طرف دیگر همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، شرح داستان جذاب، تلخ و حتی شیرین و عبرت‌آموز قاضی شرع دادگاه‌های انقلاب را با رد کردن از صافی نگاه نیروهای قدیمی و مسئولان ارشد به عهده آنها می‌سپارد. اما همه‌چیز به خوبی و خوشی خاتمه نمی‌یابد چون ریتم کند و تمپوی پایین «ضدقهرمان» به حدی است که حتی تقسیم کردن فرازها و نقاط عطف زیستِ سیاسی خلخالی به پرده‌های مختلف هم نمی‌تواند در طول زمان 82 دقیقه‌ای اثر تماشای فیلم را برای مخاطبان به تجربه‌ای جذاب بدل کند، خصوصا اینکه افشار از ظرفیت باند صوتی بهره زیادی نمی‌برد و سوال‌های زیادی را نسبت به اثرگذاری فیلم بر ذهن افرادی که آن روزها را زندگی نکرده‌اند و به‌اصطلاح بچه این دوره و زمانه‌اند ایجاد می‌کند. 

اما اتفاق اصلی در جلوی دوربین رخ می‌دهد. سال‌ها از درگذشت خلخالی می‌گذرد و بهترین راه برای درک این پدیده و شیوه عملکرد وی در آن دوران بهره بردن از قول و نظر دیگران نیست. قضاوت نسل اول و دوم انقلابیون در مورد خلخالی اگرچه خالی از ایراد و همچنین پوشاندن خطای خود با تاکید بر افعال ناروای نماینده خودخوانده امام در دستگاه عدلیه نیست و حتی ممکن است باعث شود تا مخاطبان صداقت آنها را زیر سوال ببرند ولی باز کردن دوباره پرونده صادق خلخالی در میان افکارعمومی جز این هم -به دلیل وجود خطوط قرمز- ممکن نبود. خلخالی در روزهای آغازین پیروزی انقلاب در دستگاه قضای حکومت تازه‌تاسیس مشغول به کار شد و با صدور احکام آنی و عجیب‌وغریب به سرعت در میان مردم مشهور و حتی در بین بعضی محبوب هم شد، اما نظام حضور این شخص در میان نیروهای رده‌بالا را در ادامه به مصلحت ندانست و جلوی حضور وی در مقام‌های «انتصابی» را گرفت.

اگرچه او تا پایان دوره سوم مجلس نماینده مردم قم باقی ماند ولی تا آخر عمر در حسرت رسیدن به مناصب گذشته روزگار گذراند. یکی از گره‌های اصلی روایت در مستند ضدقهرمان را باید همین مسئله یعنی حذف با «اما» و «اگر» خلخالی از کلیتِ سیستم -حداقل تا بعد از رحلت امام- قلمداد کرد. قدرت او به‌مرور کاهش یافت ولی تا پایان مجلس سوم کرسی ثابتش در میان رجل جمهوری اسلامی را از دست نداد. افشار دست روی مسئله مهمی می‌گذارد ولی پس از طرح سوالِ چرایی باقی ماندن خلخالی در مجلس، علی‌رغم نظر منفی شورای نگهبان و نارضایتی مسئولان امر، روایت را به نقطه روشنی نمی‌رساند و با پرش از این مسئله حتی به دلایل چرایی حذف کامل این فرد در دوران متاخر هم نمی‌پردازد.

می‌توان علت عدم اشاره فیلمساز به حضور صادق خلخالی در مجلس را به امور فرامتنی ربط داد ولی عدم پرداختن به مسئله کنار گذاشتن یکباره او در مجلس چهارم را چندان نمی‌توان به سانسور مرتبط دانست. به عبارت دیگر فعال مایشاء دانستن شهید بهشتی توسط فیلمساز را می‌توان با عدم اسم بردن از نقش آیت‌الله خامنه‌ای در جایگاه رهبر انقلاب و نقش ایشان در پایان دادن به افسانه خلخالی کنار هم قرار داد.

مطالب مرتبط با نقد و بررسی مستند «ضدقهرمان» را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.

- ایستادن مقابلِ «اسمشو نبر»
- پای ضدقهرمان روی خط قرمزها
- مصاحبه کارگردان ضد‌قهرمان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با عنوان «دنبال سفیدکردن هویدا نبودم » را اینجا ببینید.