کتابخانه‌های امروزی همچنان به اهداف دیرینه خود در حمایت از یادگیری و آموزش، ایجاد تجربیات منحصربه‌فرد برای کاربران و مراجعان ادامه می‌دهند. پذیرش تغییرات فنی، کتابخانه‌ها را قادر می‌کند تا از مأموریت خود حمایت کنند. در نظرسنجی ITHAKA S+R که از سوی پایگاه Clarivate انجام شده، به این نکته اشاره شده است که سرمایه‌گذاری کتابخانه‌های دانشگاهی روی منابع و خدمات دیجیتال، آن‌ها را قادر می‌کند تا به سرعت با نیاز‌های آموزش و یادگیری از راه دور در طول همه‌گیری کرونا سازگار شوند.
محققان کتابخانه‌های متعددی را در راستای آینده مبتنی بر هوش مصنوعی بررسی کرده‌اند. نظرسنجی اخیر انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی (ARL) نشان داده که کتابخانه‌های بیشتری به طور فعال برنامه‌های هوش مصنوعی را پیاده‌سازی می‌کنند. Clarivate در اوایل سال 2024، شورای مشورتی هوش مصنوعی دانشگاهی خود را راه‌اندازی کرد که در آن مدیران کتابخانه‌ها و دانشکده‌ها از مؤسسات سراسر جهان حضور داشتند. در اولین جلسات، اعضای شورا چند موضوع کلیدی را مطرح کردند که ابزار‌های حمایت از تحقیق و یادگیری از طریق هوش مصنوعی، رسیدگی به عدم دقت و سوگیری در راه‌حل‌های هوش مصنوعی برای آموزش عالی و اطمینان از شفافیت در نتایج جست‌وجوی مبتنی بر هوش مصنوعی را مورد بررسی قرار دادند.
برای درک بهتر این موضوعات، در‌آوریل 2024 یک نظرسنجی از سوی این پایگاه انجام شد تا محققان بتوانند دیدگاه‌های کتابداران در سطح جهانی درمورد موضوعات هوش مصنوعی، تحول فناوری و سایر موضوعات مأموریت‌محور را به تصویر بکشند. این نظرسنجی با هدف شناسایی چگونگی تحول کتابخانه‌ها، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو انجام شد. علاوه‌بر نظرسنجی، چند مصاحبه کیفی نیز برای بررسی بیشتر پاسخ‌های شرکت‌کنندگان انجام شد.

7 درصد کتابخانه‌ها از AI استفاده می‌کنند 60 درصد در حال برنامه‌ریزی
طبق نظرسنجی صورت‌گرفته، بیش از 60 درصد پاسخ‌دهندگان در حال ارزیابی یا برنامه‌ریزی برای ادغام هوش مصنوعی‌اند که با نظرسنجی انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی (ARL) مطابقت دارد و نشان می‌دهد تعداد زیادی از کتابخانه‌ها به طور فعال هوش مصنوعی را پیاده‌سازی می‌کنند. تفاوت چشمگیری بین کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی وجود دارد، درحالی‌که 58 درصد از کتابخانه‌های عمومی یا برنامه‌ای ندارند یا به طور فعال هوش مصنوعی را دنبال نمی‌کنند. تنها 31 درصد از کتابخانه‌های دانشگاهی چنین موقعیت مشابهی دارند.
افزایش احتمالی پذیرش هوش مصنوعی از سوی کتابخانه‌ها در سال آینده بالاست. اگرچه تنها 7 درصد از پاسخ‌دهندگان در حال حاضر از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، طبق گفته 43 درصد از پاسخ‌دهندگان، ابزار‌های مبتنی‌بر هوش مصنوعی برای کاربران و مراجعان کتابخانه، اولویت اصلی فناوری در یک سال آینده است و این به‌مراتب بیشتر از 27 درصدی است که قصد ارتقا یا اتخاذ سیستم مدیریت کتابخانه را دارند یا 22 درصدی که قصد دارند راه‌حل‌هایی را برای توسعه مجموعه به کار گیرند.

حمایت‌های پژوهشی اولویت کتابخانه‌های دانشگاهی
در سال 2021، یک نظرسنجی صورت گرفت که نشان داد مأموریت اصلی کتابخانه‌های دانشگاهی، هدایت و مدیریت مشارکت دانشجویان به ویژه در یک محیط یادگیری از راه دور تحت‌تأثیر همه‌گیری کروناست. در نظرسنجی اخیر، حمایت‌های پژوهشی به عنوان بالاترین اولویت ظاهر می‌شوند که توسط 41 درصد از پاسخ‌دهندگان کتابخانه دانشگاهی انتخاب شده است، درحالی‌که 33 درصد مشارکت دانشجویی را انتخاب می‌کنند. اهداف افرادی که به طور فعال در حال ارزیابی یا برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی هستند، با مأموریت کتابخانه‌ها همخوانی دارد، به‌طوری‌که اهداف اصلی حمایت از یادگیری دانشجویان 52 درصد، پشتیبانی از تعالی پژوهشی 47 درصد و قابل کشف بودن محتوا 45 درصد بوده است. علاوه بر این، تمرکز کتابخانه‌ها بیشتر روی پنج مورد برتر استفاده از هوش مصنوعی است و نشان می‌دهد کتابخانه‌ها بیش از هرچیز به پیاده‌سازی این فناوری علاقه‌مندند. پاسخ‌دهنده‌ها همچنین نشان دادند هوش مصنوعی‌ بیشترین تأثیر را روی دسترسی به محتوا و منابع کتابخانه‌ای و نیز کشف محتوا دارد. به عبارتی، 47 درصد معتقدند دسترسی به محتوا و منابع کتابخانه‌ای و 44 درصد معتقدند کشف محتوا بیشترین اثربخشی را دارد.

هوش مصنوعی مهارت کتابداران را تقویت می‌کند
طبق این نظرسنجی، 52 درصد بر این باورند که هوش مصنوعی مستلزم ارتقا و تجدید مهارت‌ها در کارکنان حاضر در کتابخانه‌هاست. همچنین 42 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند هوش مصنوعی می‌تواند به خودکارسازی وظایف روزمره کمک کند و به کتابداران اجازه می‌دهد بر فعالیت‌های استراتژیک و خلاق تمرکز کنند.

کمبود متخصص و بودجه‌ چالشی بهره‌برداری از AI
در زمینه اثربخشی هوش مصنوعی، نگرانی‌هایی مطرح می‌شود. بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان (52 درصد)، شکاف‌های مهارتی را شناسایی کرده و نیاز به ارتقای مهارت را به عنوان بزرگ‌ترین تأثیر هوش مصنوعی بر اشتغال پیش‌بینی کرده‌اند. پاسخ‌دهندگان در آمریکا سطح بالاتری از عدم اطمینان در مورد تأثیر هوش مصنوعی را بر مشاغل در مقایسه با سایر مناطق به ویژه چین نشان می‌دهند. علاوه‌بر‌این، پاسخ‌دهندگان آسیایی و اوراسیایی به دلیل وجود هوش مصنوعی، نگرانی‌های کم‌تری در جابه‌جایی شغلی نسبت به سایر مناطق از خود نشان داده‌اند. نگرانی دیگر نسبت به پذیرش هوش مصنوعی، تخصص است. فقدان تخصص، بزرگ‌ترین نگرانی است که پاسخ‌دهندگان در پذیرش هوش مصنوعی با آن مواجهند.
اگرچه برخی، برنامه‌ریزی‌هایی را برای ارائه فرصت‌های توسعه‌ای مانند کارگاه‌های آموزشی، دوره‌های آنلاین و کنفرانس‌های خارجی در برنامه خود دارند، تقریباً یک‌سوم (32 درصد) اظهار کردند که هیچ آموزشی در این زمینه وجود ندارد و این میزان در میان پاسخ‌دهندگان آمریکایی به 43 درصد افزایش یافته است.
نگرانی سوم نسبت به این فناوری، ایمنی، امنیت و یکپارچگی است. کتابخانه‌ها با بازتاب نگرانی‌های گسترده‌تر صنعتی و دولتی، مانند قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا، از حفظ حریم خصوصی، امنیت و یکپارچگی تحقیقاتی به عنوان نگرانی‌های اصلی یاد می‌کنند. کتابخانه‌های دانشگاهی، به‌ویژه مسائل مربوط به یکپارچگی تحقیقات مرتبط با هوش مصنوعی را برجسته می‌کنند. همچنین بودجه در موضوع هوش مصنوعی از اهمیت بالایی برخوردار است، به‌طوری‌که محدودیت‌های بودجه‌ای به عنوان یک چالش بزرگ‌تر نسبت به حفظ حریم خصوصی و امنیت دیده می‌شود. به عبارتی 55 درصد اعلام کرده‌اند کمبود متخصص و فشار‌های بودجه‌ای، بیشترین نگرانی‌ها را در مواجهه با پذیرش این فناوری به دنبال دارد.

کاهش منابع مالی چالش کتابخانه‌های دانشگاهی
در این نظرسنجی مشخص شد که 48 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند کاهش بودجه‌ها اصلی ترین چالشی است که امروزه کتابخانه‌های دانشگاهی با آن دست به گریبانند. دومین چالش اصلی، تأثیر فنی بر خدمات کتابخانه‌ای با حدود 18 درصد است. همچنین 88 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند کسب‌و‌کارها و سازمان‌ها باید شیوه‌های پایدار را به عنوان استاندارد اجرا کنند. کمتر از نیمی از پاسخ‌دهندگان (حدود 45 درصد) معتقدند کتابخانه‌ها استراتژی پایداری دارند. درمقابل، تعداد بیشتری از آنها حدود 55 درصد بر این باورند که کتابخانه‌ها از استراتژی شمول و تنوع برخوردارند.

نگرانی 42 درصد کتابداران از نفوذ هوش مصنوعی
کتابخانه‌های عمومی همچنان ستون اصلی جوامع محلی‌اند و در پیشبرد نتایج آموزشی و یادگیری و حمایت از افراد در تمام سنین نقش دارند. آنها مشارکت جامعه را در دست گرفته و به طور مداوم برای ارائه خدمات جدید نوآورانه تکامل می‌یابند. طبق این نظرسنجی، 34 درصد معتقدند حوزه کشف محتوا در کتابخانه‌های عمومی تحت تأثیر هوش مصنوعی قرار دارند. علاوه براین، 22 درصد نیز معتقدند دسترسی به منابع و محتوای کتابخانه دومین حوزه تحت‌تأثیر هوش مصنوعی در این کتابخانه‌هاست. پاسخ‌دهندگان معتقدند کتابداران عمومی 42 درصد بیشتر از کتابداران دانشگاهی (31 درصد) ابراز نگرانی کرده‌اند که هوش مصنوعی ممکن است باعث جابه‌جایی شغلی آنها شود.
تقریبا یک‌سوم (31 درصد) از کتابداران عمومی پاسخ داده‌اند که نسبت به مزایای هوش مصنوعی خوش‌بین نیستند، به طوری که این خوش‌بین نبودن در میان کتابداران کتابخانه‌های ملی 15 درصد و در میان کتابداران دانشگاهی 13 درصد است. بیش از نیمی از کتابداران (58 درصد) با وجود آگاهی از پتانسیل هوش مصنوعی، یا هیچ برنامه‌ای برای اکتشاف هوش مصنوعی ندارند یا فعالانه به سمت اکتشاف آن قدم برنمی‌دارند.

یک‌سوم کتابخانه‌ها قدمی برای هوش مصنوعی برنداشته‌اند
در بخشی از این نظرسنجی به بررسی استفاده کتابخانه‌ها از ابزارهای هوش مصنوعی پرداخته شده است. بر این اساس مشخص شد که 32 درصد از کتابخانه‌ها عنوان کرده‌اند هنوز قدمی در جهت اکتشاف هوش مصنوعی برنداشته‌اند. بعد از آن 24 درصد کتابخانه‌ها عنوان کرده‌اند هیچ برنامه‌ای برای کاوش یا پیاده‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی در کتابخانه خود ندارند. همچنین 20 درصد از آنها نیز گفته‌اند هنوز به سمت اجرای برنامه‌ریزی فعال برای استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی حرکت نکرده‌اند.

گزارش دیگر ندااظهری خبرنگار گروه دانشگاه را در فرهیختگان بخوانید.