کلیدواژه «بازار فناوری؛ سرای نوآوری» از سال 1398 در ادبیات فناوری دانشگاه آزاد شکل گرفت. آن زمان کمتر کسی با این واژه آشنایی داشت و چندسالی طول کشید مفهوم آن در دانشگاه جا بیفتد، اما امروز تمام کسانی که حوزه دانشگاه را می‌شناسند، با مفهوم سراهای نوآوری نیز آشنایند و می‌دانند این سراها چیستند و چرا ایجاد شده‌اند.
در سال 99 همان ابتدای کار 10 سرای نوآوری در دانشگاه آزاد راه‌اندازی شدند که پلی میان صنعت و دانشگاه ایجاد کردند تا به‌عنوان بازوی قدرتمند برای تشکیل بازار فناوری عمل کنند. قباد بهزادی‌پور که پیش از این مدیریت مراکز رشد در دانشگاه آزاد را برعهده داشت، با شکل‌گیری سراهای نوآوری مدیریت آنها را برعهده گرفت تا حالا هدایتگر 70 سرای نوآوری و 172 مرکز رشد دانشگاه باشد. سراهایی که به‌گفته وی قرار است تا پایان امسال به عدد 80 برسند.
مهم‌ترین ماموریتی که اداره کل سراهای نوآوری دانشگاه آزاد به‌تازگی آن را کلید زده، بحث شبکه‌سازی این سراهاست، به‌عبارت بهتر قرار است این سراها در دسته‌های مختلف و مرتبط با هم یک زنجیره را تشکیل دهند تا در یک حوزه (مثل صنایع غذایی) تمام حلقه‌های آن زنجیره درکنار یکدیگر قرار گیرند تا چرخه کامل شود. یکی از ملاک‌های اصلی برای اعطای مجوز به سراهای نوآوری نیز همین بحث شبکه‌ای بودن سراهاست. درواقع به سراهایی مجوز فعالیت داده می‌شود که یکی از حلقه‌های تکمیل‌کننده زنجیره باشند. به‌گفته بهزادی‌پور برای امسال ایجاد چهار شبکه فناوری دنبال می‌شود که عبارتند از شبکه غذا و فراسودمندها، شبکه ساخت و تولید، شبکه صنایع خلاق و همچنین کسب‌وکارهای خانگی و روستایی و شبکه اقتصاد دیجیتال. مشروح گفت‌وگوی «فرهیختگان» با مدیرکل سراهای نوآوری دانشگاه آزاد در ادامه از نظر می‌گذرد.
گفت‌وگو را با موضوع رتبه‌بندی آغاز کنیم که چند سالی است به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات اداره‌کل سراهای نوآوری به صورت دوره‌ای انجام می‌شود. رتبه‌بندی چه جایگاه و تأثیری در فعالیت‌های اکوسیستم فناوری دانشگاه دارد؟
سال 1398 ما بحث رتبه‌بندی و سطح‌بندی مراکز رشد را شروع کردیم. برای سال اول 16 شاخص را به‌عنوان معیار سطح‌بندی در نظر گرفتیم. سه سطح برای مراکز رشد داریم. اولا همه مراکز رشد ما دارای مجوز اولیه وزارت علومند. وقتی در سطح‌بندی قرار می‌گیرند و سطح یک یا دو را به خود اختصاص می‌دهند، براساس تفاهمنامه‌ای که با وزارت علوم داریم، آنها مجوز فعالیت نیز می‌گیرند. یعنی علاوه‌بر مجوز اولیه، مجوز جدیدی هم به نام مجوز فعالیت دریافت می‌کنند. البته مجوز فعالیت به این معنا نیست که مرکز دارای مجوز اولیه نمی‌تواند فعالیت کند. مجوز فعالیت یک پله بالاتر از مجوز اولیه است. قبلا می‌گفتند «مجوز اولیه دائم»، حالا کلمه «دائم» را به «فعالیت» تغییر داده‌اند.
وقتی مراکز رشدمان طبق تفاهمنامه به سطح یک و دو می‌رسند، به وزارت علوم معرفی و مجوز فعالیت می‌گیریم. از جمع 172 مرکز رشدمان، تقریبا 70 مرکز اقماری‌اند و در صورت رسیدن به حداقل نصاب در ارزیابی سالیانه، وارد سطح‌بندی می‌شوند. 100 مرکز دیگر نیز در سطح‌بندی سالیانه قرار می‌گیرند. اکنون بیش از 50 مرکز از میان 100 مرکز توانسته‌اند مجوز فعالیت خود را از وزارت علوم گرفته و کارشان را انجام می‌دهند.
از چند شاخص در رتبه‌بندی مراکز رشد استفاده می‌کنید؟
شاخص‌های کمی شامل تعداد هسته‌ها، واحدها، شرکت‌ها، محصولات تولیدی، محصولات دارای مجوز، اختراعات و پتنت‌ها بودند. ما کار خود را با ۱۶ شاخص آغاز کردیم و بعد از گذشت حدود یک یا دو سال، این شاخص‌ها به ۳۰ عدد و در حال حاضر به ۴۳ شاخص افزایش پیدا کرده‌اند که مراکز رشد موجود در زیست‌بوم فناوری دانشگاه براساس این شاخص‌ها انجام می‌شود. این شاخص‌ها در دسته‌بندی‌های مختلف قرار می‌گیرند و براساس سطح‌بندی، حق سرپرستی رئیس مرکز رشد افزایش پیدا می‌کند و ساختار مرکز رشد نیز تکامل می‌یابد؛ به این معنا که از نظر نیروی انسانی، نیروی بیشتری در اختیار مرکز قرار می‌گیرد و اختیاراتی به او تفویض می‌شود.
با این تفویض اختیار، شورای مرکزی رشد و مدیر مرکز رشد، قادر به انجام بسیاری از امور خواهند بود. در مقابل، اگر امتیازات پایین باشند، میزان حمایت‌ها و اختیارات اعطاشده نیز کاهش می‌یابد. به‌عنوان مثال، در مرکز رشد سطح یک، صددرصد درآمد مرکز قابل هزینه در خود مرکز است اما در سطح دو این مقدار ۵۰ درصد و در سطح سه حتی کمتر است. هرچه سطح مرکز رشد بالاتر باشد، میزان تفویض اختیار نیز افزایش پیدا می‌کند.
ماحصل مهم رتبه‌بندی شناخت دقیق‌تر زیست‌بوم فناوری دانشگاه است. ابعاد این زیست‌بوم را با زبان اعداد تشریح کنید. تعداد مراکز رشد چقدر افزایش داشته است؟
سال گذشته حدود ۱۶۲ مرکز رشد داشتیم و امسال حدود ۱۰ مرکز دیگر به این تعداد اضافه کرده‌ایم. معمولا هر سال به‌طور متوسط ۱۰ مرکز اقماری اضافه می‌شود. اکنون تعدادشان به 172 مرکز رسیده است. مراکز اقماری هنوز مجوز اولیه وزارت علوم را نگرفته‌اند. در گذشته سیاستگذاری این بود که از ابتدا مجوز وزارت علوم اخذ شود اما اکنون ابتدا مجوز اقماری داده می‌شود و مراکز به مدت یک تا یک‌سال‌ونیم کار می‌کنند. پس از کسب ۱۵۰ امتیاز اولیه، برای آنها مجوز وزارت علوم دریافت می‌شود و با رسیدن به ۳۰۰ امتیاز، به سطح دو و سپس با 600 امتیاز به سطح یک ارتقا می‌یابند و مجوز فعالیت آنها صادر می‌شود. درخصوص رشد مراکز، از سال ۱۳۸۲ که بحث مراکز رشد آغاز شد، تا سال 1403تعداد مراکز رشد به ۱۷۲ مورد رسید که حدود ۷۲ مرکز رشد اقماری بوده و 100 مرکز مجوز اولیه دارند. از این تعداد، بیش از ۵۰ مرکز موفق به اخذ «مجوز فعالیت» از وزارت علوم شده‌اند، چون در سطوح یک و دو بوده‌اند.
روند رشد تعداد سراهای نوآوری هم تداوم داشته است؟ چند سرا در حال حاضر مشغول به فعالیتند؟
از ابتدای سال گذشته که ۶۴ سرا داشتیم، امسال ۶ مورد به آن اضافه کرده‌ایم و اکنون پس از جلسه شورای مدیریت فعالیت‌های دانش‌بنیان برگزارشده در هفته گذشته، به ۷۰ سرا رسیده‌ایم و احتمالا تا پایان سال ۱۰ مورد دیگر اضافه خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال به ۸۰ سرای نوآوری در دانشگاه آزاد برسیم.
این7۰ سرای نوآوری در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کنند؟
برای مثال، در حوزه علوم دریایی یک سرا داریم. در حوزه حمل‌ونقل یک سرا، در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی دو سرا، در حوزه خودرو و قطعه‌سازی۴ سرا داریم که اکنون به ۵ سرا رسیده است. در حوزه فناوری‌های آموزشی یک سرا داریم که مربوط به واحد تهران غرب است. در حوزه اقتصاد دیجیتال یک سرا، در حوزه فولاد و صنایع فلزی۳ سرا و در حوزه اجتماعی و اخلاق و صنایع خلاق ۳ سرا فعالیت می‌کنند. همچنین در حوزه صنایع تبدیلی و فناوری‌های سبز ۳ سرا و در حوزه سلامت کار و تجهیزات پزشکی۴ سرا وجود دارد. در زمینه همکاری با اتاق بازرگانی و صادرات ۲ سرا، در حوزه نساجی و مواد ۲ سرا و در حوزه گردشگری و صنایع‌دستی۴ سرا داریم. در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ۳ سرا و در حوزه گیاهان دارویی، غذا، فراسودمندها و کشاورزی نیز21 سرای نوآوری داریم. همچنین در حوزه طلا و جواهر یک سرا، کاشی و سنگ 4 سرا، رباتیک و هوشمندسازی۶ سرا و در حوزه پوشاک نیز3 سرا داریم.
کدام استان‌ها در زمینه سراها و مراکز رشد برتر بوده‌اند؟ مراکز رشد برتر یا سراهای نوآوری برتر در استان‌ها و واحدها چطور انتخاب می‌شوند؟
مجموع تمامی آمارهای کمی و کیفی مراکز رشد دانشگاه به امتیاز تبدیل شده و مرکز رشد برتر با 2هزار امتیاز مشخص شد و امتیاز سایر مراکز رشد به‌تدریج کاهش یافت. اگر بخواهیم براساس سطح عملکرد مراکز رشد را رتبه‌بندی کنیم برترین مراکز رشد به ترتیب امتیازات به این شرحند؛ مرکز رشد واحد علوم‌وتحقیقات تهران، مراکز رشد اصفهان واحد خوراسگان، مرکز رشد واحد اراک، مرکز رشد واحد تهران شمال، مرکز رشد واحد رودهن، مرکز رشد واحد قزوین، مرکز رشد واحد شیراز، اهواز، ساری، سیرجان، بندرعباس، اردبیل، پردیس و قم. این ۱۵ مرکز رشد برتر در میان ۱۷۲ مرکز رشد دانشگاه آزاد قرار دارند. همچنین طی ارزیابی از سراهای نوآوری سراهای نوآوری برتر به ترتیب سرای بذر و گلخانه واحد اصفهان، سرای نوآوری فولاد، زنجیره تامین و صنایع وابسته واحد سیرجان، سرای نوآوری گیاهان دارویی، سرای نوآوری گیاهان زینتی واحد گرگان، سرای نوآوری فناوری اطلاعات و ارتباطات واحد خوراسگان و سرای نوآوری سلامت «واحد تهرانپزشکی» از برترین سراهای سال گذشته بوده‌اند. سایر سراها نیز تغییرات مثبتی داشته و عملکرد خوبی از خود نشان داده‌اند.
امسال چند مجوز برای تاسیس سرای نوآوری داده‌اید؟
در رابطه با مجوزهای نوآوری امسال واحد شهر قدس مجوز سرای نوآوری شبکه کسب‌وکارهای خانگی و روستایی را دریافت کرده است.
به‌جز واحد شهرقدس کدام واحدها امسال مجوز تأسیس سرا دریافت کرده‌اند؟
استان خوزستان و واحد اهواز، مجوز سرای نوآوری شیلات و محصولات زراعی را دریافت کرده‌اند، همچنین در استان خوزستان، واحد دزفول نیز مجوز زیست‌فناوری گیاهان زراعی و باغی را دارند. استان ایلام و شهر ایلام در حوزه نوآوری «زیست‌فناوری» فعالیت دارند و واحد یاسوج هم مجوز نوآوری «صنایع غذایی و تبدیلی» را از معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دریافت کرده، همچنین سرای نوآوری واحد عراق توانسته از شورای مدیریت فعالیت‌های دانش‌بنیان مجوز اولیه دریافت کند که با این سرا، تعداد سراهای نوآوری که مجوز اخذ کرده‌اند به 6 می‌رسد.
به نظر شما مهم‌ترین عامل برای دستیابی به موفقیت در سراهای نوآوری و مراکز رشد چیست؟
یکی از عوامل موفقیت هسته‌های فناوری این است که توانایی تبدیل شدن به شرکت را داشته باشند. اگر فردی که در این حوزه فعالیت می‌کند، محصول یا خدماتی را با درک درست از بازار تولید و ارائه کند و دید روشنی نسبت به فروش و جامعه هدف خود داشته باشد و همچنین بداند چگونه شرکت خود را ثبت و دانش‌بنیان کند و از حمایت‌های لازم بهره‌مند شود، احتمال موفقیت افزایش می‌یابد. این موارد را تحت‌برنامه‌ای قرار داده‌ایم که هدف آن توانمندسازی افراد برای جلوگیری از شکست ایده‌ها است. نام آن را «برنامه شتاب‌دهی» گذاشته‌ایم و چنین کاری را انجام می‌دهیم.
در سال ۹۸، بر اساس آماری که داشتیم، ۶۰ رویداد برگزار شد. این رویدادها در دسته‌های مختلف شامل دوره‌های سه یا چهارساعته، رویدادهای یک یا دو روزه یا چالش فناوری، استارتاپ ویکند، Demo Day و تدکس بوده‌اند. در سال ۹۹ بر اهمیت این موضوع تأکید خیلی زیادی داشتیم و اداره‌کل نیز بر ضرورت افزایش تعداد این رویدادها تأکید می‌کرد تا به سمت توانمندسازی برویم. بنابر آمارها 70 درصد هسته‌های فناوری شکست می‌خوردند و نمی‌توانستند به مرحله بعد بروند. روی نقطه‌ضعف‌ها شروع به کار کردیم. سال اول تعداد را ۶ برابر بیشتر کردیم و به 362 رویداد رسیدیم، سپس این تعداد دوبرابر شد و از ۳۶۲ رویداد به ۶۲۴ رویداد رسیدیم. در سال ۱۴۰۱، اولین رویداد «عصر امید» برگزار شد و تصمیم گرفتیم حدود سه‌هزار ایده ارائه کنیم که تمامی واحدها در این رویداد شرکت کردند. تعداد رویدادها از ۶۰۰ به هزار و ۸۰۰ رسید و این روند ادامه یافت. «عصر امید» تمام شد، اما اجازه ندادیم تبی که ایجادشده، از بین برود. تلاش کردیم تعداد هسته‌های فناور که وارد مراکز رشد شده و شرکت‌هایی افزایش یابد که جذب ما می‌شوند و احتمال شکست آنها کاهش پیدا کند؛ به همین دلیل از آنها حمایت کردیم و این حمایت را به‌عنوان یکی از شاخص‌های سطح‌بندی سراها و مراکز رشد درنظر گرفتیم. خوشبختانه این تعداد کاهش نیافت و حتی به لطف خدا بیشتر شد. ما به دوهزار و ۳۰۵ رویداد در قالب دوره‌های مختلف، وبینارها، استارتاپ ویکندها و چالش فناوری دست‌یافتیم که مجموع آنها باعث رشد تعداد هسته‌های فناور مراکز ما شده است.
همچنین سامانه‌ای داریم که اکنون فعال است و آمارهای هرسال را به‌صورت آنلاین ثبت می‌کند. اگر می‌خواستم تجمعی جمع کنم، می‌توانستم بگویم تاکنون پنج هزار رویداد برگزار کرده‌ایم. آمار فروردین ۱۴۰۲ تا فروردین ۱۴۰۳ نشان می‌دهد تقریباً ماهانه ۲۰۰ تا 300 رویداد برگزار می‌شود. به‌طور مثال، در سال‌های گذشته از ۶۰۰ رویداد به هزار و ۲۰۰ رویداد، سپس به هزار و ۸۰۰ رویداد و در حال حاضر به 2 هزار و ۴۳ رویداد در حوزه فناوری و نوآوری رسیده‌ایم.
به‌عنوان نمونه در سال ۹۸ تعداد ۵۰۴ هسته و واحد فناور داشتیم، در سال ۹۹ این تعداد به ۸۷۷ رسید و در سال ۱۴۰۰ به هزار و ۱۱۳ واحد افزایش یافت. در سال ۱۴۰۱ تعداد هزار و 681 هسته و واحد فناور وجود داشت، در سال 1402 تعداد هزار و 873 هسته و واحد فناور و امسال با دوهزار و ۴۳ هسته و واحد فناور مواجه هستیم، یعنی دوهزار و 43 قرارداد از واحدهای دانشگاهی به دست ما رسیده که در آنها هسته‌ها و واحدهای فناور مشخص شده‌اند، مهر و امضای واحد دانشگاهی و امضای هسته یا واحد فناور درج‌شده و مستندات مالی و صورت‌جلسات آنها نیز موجود است. اگر بخواهم به‌طور دقیق‌تر این موارد را شرح دهم، حدود ۹۸۲ هسته فناور، ۸۸۱ واحد فناور، ۱۷۹ شرکت دانش‌بنیان و خلاق و حدود هزار و ۳۴۵ محصول فناورانه داریم که در مراکز رشد و سراهای نوآوری ما تولید شده‌اند. مقایسه‌ای از سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ هم نشان می‌دهد ما همچنان درحال فعالیت و رشدیم.
باتوجه‌به اینکه از سال ۱۳۹۸ تا به امروز پنج سال گذشته است، تأثیراتی که سراها و مراکز رشد از ابتدا بر فناوری کشور و فناوری دانشگاه گذاشته‌اند، چیست؟ میزان تحقق اهداف سند تحول در پایان سال سوم آن را در این حوزه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر بخواهیم برگردیم و انتظارات سند را با داده‌هایی که به دست آورده‌ایم منطبق کنیم، باید بگویم الحمدلله تمامی اهداف سند در حوزه فناوری به‌صورت صددرصد تحقق یافته‌اند. به‌عنوان‌مثال، اداره‌کل سراهای نوآوری تاکنون ۲۸ اقدام داشته که شامل برگزاری رویدادها، سطح‌بندی مراکز رشد و سراهای نوآوری، تعداد این مراکز و تعداد محصولات است. شما کتاب سند را در اختیار دارید و می‌توانید داده‌ها را با آن مقایسه کنید؛ می‌بینید صددرصد موفقیت حاصل شده است. برای مثال، می‌توانم نمونه‌ای را خدمتتان ارائه دهم. تعداد محصولاتی که برای امسال باید تولید می‌شد، با تعداد محصولات فعلی تطبیق دارد. تعداد شرکت‌ها نیز مطابق با انتظارات است.
متن کامل مصاحبه سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه با بهزادی پور را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.