اگر بخواهیم از برترین فناوری‌های روز کشور نام ببریم، به طور قطع نانو در صدر این فهرست قرار می‌گیرد؛ فناوری‌ای که از حدود 20 سال پیش آرام آرام شروع به کار کرد و از نقطه‌ای که جایگاه خاصی در دنیا نداشت، حالا به جایی رسیده است که در رده پنجم جهان از حیث تولید مقالات نانویی ایستاده است؛ جایگاهی که تلاش‌های شبانه‌روزی محققان، دانشمندان، استادان و دانشجویان و استعدادهای این مرز و بوم را به دنبال خود دارد و امروز ایران جزء شناخته‌شده‌ترین کشورهای دنیا در حوزه فناوری نانو محسوب می‌شود.
علاوه‌بر اینکه ایران در زمینه تولید مقالات نانویی فعالیت بسیار خوبی از خود به‌ویژه طی سال‌های اخیر نشان داده است، در زمینه تولید فناوری‌های نانویی هم توانسته عملکرد نسبتا خوبی داشته باشد به‌طوری‌که شرکت‌های تولیدکننده محصولات نانویی نه‌تنها توانسته‌اند بخشی از نیاز داخل را به دنبال تحریم‌های غربی تأمین کنند، بلکه موفق به صادرات بخشی از این محصولات نیز شده‌اند که بیش از هر چیز، بازار منطقه را تحت پوشش قرار داده است.در گفت‌و‌گویی که با عماد احمدوند، دبیر ستاد فناوری نانو و میکرو داشتیم، به این نکته اشاره کردیم که حجم بازار نانو در سال 1401 به رقمی بالغ بر 30 هزار میلیارد تومان رسید و براین اساس، حدود 1600 محصول ایرانی موفق به کسب تأییدیه نانومقیاس از ستاد نانو شدند. به گفته او، کل بودجه مصوب‌شده امسال برای ستاد نانو قریب‌به 270 میلیارد تومان برآورد شده است.
عماد احمدوند، دانش‌آموخته دکتری مدیریت فناوری از دانشگاه علامه طباطبایی است که پیش از اینکه به عنوان دبیر ستاد فناوری نانو و میکرو منصوب شود، مدیریت کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری را عهده‌دار بود. او یکی از نیروهای قدیمی فعال در ستاد نانو به شمار می‌رود که از ابتدای تشکیل ستاد حضور داشته و تاکنون مدیریت گروه ترویج ستاد توسعه فناوری نانو، مدیریت پایگاه‌های صادراتی ستاد فناوری نانو، مشارکت در تدوین اسناد ملی توسعه فناوری نانو، عضویت در هیئت‌مدیره صندوق توسعه صادرات و تبادل فناوری و راه‌اندازی باشگاه شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی را برعهده داشته است.
در ماه‌های آغازین فعالیت دولت جدیدیم که تصمیم‌ها و رویکردهای جدید مدیران تازه‌نفس می‌تواند نقش مهمی در ساخت آینده کشور داشته باشد. از نظر شما دولت چهاردهم در مسیری که پیش رو دارد باید چه اولویت‌های مهمی را از نظر علمی و فناوری مورد توجه قرار دهد؟
حوزه‌های فناوری و نوآوری و دانش‌بنیان در کشور ما با دستگاه‌های دیگر یک تفاوت جدی دارد. معمولا در وزارتخانه‌ها، هر وزیر جدیدی که به رأس کار می‌آید با انبوهی از مسائل و مشکلات روبه‌رو می‌شود. در فضای دانش‌بنیان آن چیزی که معمولا هر دولت به دولت بعدی تحویل می‌دهد، عرصه بزرگی از ظرفیت‌هاست. این موضوع باعث می‌شود کسی که در حوزه دانش‌بنیان کار می‌کند از یک طرف فراغ بال داشته و دچار مسائل و مشکلات روزمره‌ای نباشد که معمولا وزرا با آن دست به گریبانند و از یک طرف باید نگاه توسعه‌ای داشته باشد. به‌هرحال، زمانی موضوع علم و فناوری در کشور مطرح شد و معاونت علمی شکل گرفت و غلبه گفتمان حوزه توسعه علم بود. همین‌طور که به جلو حرکت کرد، حوزه فناوری، ایجاد کسب‌وکارهای نوین و ایجاد کسب‌وکارهایی که مبتنی‌بر توان فکری و علمی‌اند، توسعه پیدا کرده است. در حال حاضر، به مرحله‌ای رسیده‌ایم که کل کشور باور دارند علم و فناوری می‌تواند در اقتصاد تأثیرگذار باشد. قانون جهش تولید دانش‌بنیان ازجمله تغییر و تحولات یکی دو سال اخیر بوده که تبلور همه داشته‌ها و مسیر تکاملی‌ای محسوب می‌شود که کشور تاکنون طی کرده است.
به نسبت سال‌های قبل امروز وضعیت فناوران در کشور چگونه است؟ به نظر می‌رسد سرعت و روند رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ما نسبت به گذشته کمتر شده است. این را باید یک نقطه‌ضعف بدانیم یا اینکه می‌توانیم حساب کنیم که روی حوزه قابلیت آنها تمرکز شده است؟
فرض این سوال درست نیست. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در چند سال گذشته افزایش چشمگیر یافته است. در حال حاضر، حدود 10 هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور داریم که از معاونت علمی تأییدیه دانش‌بنیانی گرفته‌اند. اما در حوزه نانو جدای از موضوع دانش‌بنیانی، ارزیابی خاص ستاد نانو را هم داریم که حدود ۳۹۰ شرکت دارای محصول نانو درکشور حضور دارند.
ما یک مرز حوزه فناوری داریم به این معنا که شرکتی در حوزه مأموریتی ما قرار می‌گیرد که در مقیاس فناوری نانو فعالیت کند؛ بنابراین اگر محصولی تولید کرده حتما باید با فناوری نانو مرتبط باشد. دوم اینکه بتواند به صورت مهندسی و کنترل‌شده، اجزای نانومتری را یا تولید کرده یا در فرایند از آن استفاده کند و سوم اینکه این امر منجر به یک تغییر خواص یا افزایش کیفیت شود که ناشی از آن جزء نانومتری است. درحوزه سلامت جدای از این سه شرط اصلی باید تأییدیه‌های سلامت و ایمنی را از دستگاه‌های متولی مانند وزارت بهداشت دریافت کند.
رقمی از بازار محصولات نانو در حوزه کشاورزی دارید؟
حجم بازار نانو در سال ۱۴۰۱ حدود 30 هزار میلیارد تومان بوده است. سهم حوزه کشاورزی در آن سال حدود ۲درصد بوده است. سال ۱۴۰۲ بیش از ۱۰۰ گلخانه به تجهیزات مرتبط با نانو مجهز شدند که البته از آنجایی که محصول نهایی آنها نانویی نیست حجم اقتصاد نانو را افزایش نمی‌دهند، بلکه درواقع اقتصاد متأثر از نانو را افزایش می‌دهد، به این معنی که ما هر چقدر محصولات کشاورزی داشته باشیم که از تجهیزات نانویی در آنها استفاده شده باشد چون خود آن تجهیزات عدد و رقم بالایی ندارد، اقتصاد یا اندازه بازار نانو افزایش قابل توجهی پیدا نمی‌کند. اما به‌عنوان مثال، زمانی که در حوزه شیلات از تجهیزات نانو حباب استفاده می‌کنیم با رقم خیلی پایینی که در حد جایگزینی بعضی از تجهیزات هوادهی داخل استخر با تجهیزات نانوحباب است، می‌توان تا حدود سه برابر میزان برداشت ماهی در استخر را افزایش داد. این رشد حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ درصدی در محصولاتی اتفاق می‌افتد که محصول نانو نیستند اما از یک تجهیز نانویی ارزان قیمت در آن استفاده شده است.
با توجه به تورمی که در جامعه داریم، میزان مبلغ حمایت‌ها چقدر باید باشد؟
برنامه‌ای که ما برای سال قبل به سازمان برنامه‌و‌بودجه ارائه کردیم، براساس سند نانوی مصوب شورای انقلاب فرهنگی است که در آن یک سری مأموریت مشخص ارائه شده است. به عبارت دقیق‌تر، در آن پروژه‌های مشخص جدای از برنامه‌های زیرساختی مانند آزمایشگاه‌ها و استاندارد و حوزه صادرات، تعریف شده که باید مورد حمایت قرار گیرند. براین اساس ما میزان سهم حمایتی دولت روی پروژه‌های صنعتی را که حدود ۹۷۰ میلیارد تومان برآورد می‌شد، به سازمان بودجه ارائه کردیم. بحث ما در آنجا این بود که اولا یک مأموریت میکرو به ما اضافه شده است. دوم اینکه علاوه‌بر برنامه‌های کارکردی مثل توسعه آموزش، پژوهش، ایجاد کسب‌وکارهای جدید، تدوین استاندارد و مواردی از این دست، یک سری مأموریت‌های ویژه هم در سند نانو روی چند حوزه صنعتی مشخص به ما سپرده شده است.
دولت برای برنامه‌های کارکردی بودجه‌ای را اختصاص می‌دهد که سال قبل حدود ۲۰۰ میلیارد تومان شد. پیشنهاد ما این بود که جدای از این مبلغ حدود ۹۷۰ میلیارد تومان هم برای برنامه‌های ویژه داده شود که مبلغی داده نشد. درسال ۱۴۰۳ هم برای برنامه‌های پیش‌بینی‌شده در حوزه میکرو حدود ۳۰۰ میلیارد تومان به سازمان برنامه تقاضای بودجه دادیم؛ اما امسال کل بودجه‌ای که برای ستاد نانو مصوب شده حدود ۲۷۰ میلیارد تومان است. ما سال گذشته چیزی حدود ۱۳۰۰ میلیارد تومان بودجه تقاضا کرده بودیم که ۲۰۰ میلیارد تومان بودجه به ستاد تعلق گرفت. تمام این مسائل در نوع حمایت‌ها تاثیرگذار است.
درواقع این نوع حمایت‌ها را با حمایت‌هایی که از رقبا می‌شود مقایسه کنید. ممکن است تصور ما این باشد که شرکت‌ها بزرگ شده‌اند، تولید می‌کنند و فروش دارند و می‌توانند خودکفا باشند. اما زمانی که ما این شرایط را با برنامه نانوی آمریکا مقایسه می‌کنیم شرکت‌ها از نظر اقتصادی قابل مقایسه با شرکت‌های ما نیستند اما در سال ۲۰۲۳ حدود 1.9 میلیارد دلار تنها بودجه برنامه دولتی نانوی آمریکا بوده است. خب شما این مبلغ را با چهار میلیون دلار بودجه‌ای که به ستاد تعلق گرفته مقایسه کنید. البته این مسئله تنها محدود به آمریکا نمی‌شود بلکه کشورهای چین، کره‌جنوبی و کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی هم عدد‌های عجیب‌و‌غریب و بالایی سرمایه‌گذاری می‌کنند.
متن کامل گزارش ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.