ندا اظهری، مترجم: در زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ بود که اتهاماتی شامل سوءاستفاده‌های علمی محققان و دانشجویان چینی از مراکز دانشگاهی، پژوهشی و آزمایشگاه‌های آمریکا بر سر زبان‌ها افتاد و همین امر باعث شد دولت آمریکا محدودیت‌هایی را برای چینی‌ها وضع کند و از همان سال بود که همکاری‌ها و مشارکت‌های علمی و فناورانه بین آمریکا و چین قطع شد و همین امر چالش‌هایی را پیش روی این دو کشور قرار داد.
حالا بعد از گذشت سال‌ها، باب همکاری‌ها باز شده و قرار است به‌زودی این دو کشور تفاهمنامه همکاری‌های مشترکی را امضا کنند که ضدونقیض‌هایی به همراه دارد، به‌طوری که برخی کارشناسان معتقدند در صورت امضای این پیمان مشترک نمی‌توان انتظار داشت که دو کشور در تمام ابعاد علمی و فناوری با یکدیگر مشارکت کنند.
ضرب‌الاجل برای پیمان همکاری
به گزارش nature در یک سال گذشته، آمریکا و چین در حال مذاکره درباره شرایط و ضوابط یک پیمان چنددهه‌ای بوده‌اند که معمولا هر پنج سال یک بار تمدید می‌شود که آخرین بار در 27 آگوست 2023 منقضی شده بود. اما محققان معتقدند برقراری این تفاهم میان آمریکا و چین می‌تواند زمینه را برای همکاری‌های پژوهشی قدرتمند بین دو کشور ایجاد کند.
با توجه به اتمام این زمان تاکنون دو مهلت شش‌ماهه برای تکمیل مذاکرات آنها تمدید شده اما از قرار معلوم، آخرین فرصت آنها نیز در هفته‌های گذشته، یعنی 27 آگوست 2024 به اتمام رسید. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرده که به‌رغم پایان مهلت‌های صادرشده دو کشور همچنان در حال مذاکره‌اند. منابعی که در ارتباط با این مذاکرات هستند عنوان کرده‌اند با توجه به اینکه همکاری با چین از نظر سیاسی یک موضوع حساس به شمار می‌رود می‌تواند بر انتخابات آمریکا نیز که طی ماه‌های آینده خواهد بود تاثیر بگذارد.
از سوی دیگر نظر به اینکه همکاری با چین از نظر سیاسی از حساسیت‌هایی برخوردار است انتظار می‌رود بر روند انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نیز موثر باشد. محقق سیاست علم و نوآوری در دانشگاه «فودان» در شانگهای چین عنوان کرده است چین تمایل بالایی دارد که بتواند پیمان دوجانبه همکاری آمریکا- چین را تسهیل کند.
احتمال محدود شدن روابط در فناوری‌های نوظهور و حساس
با توجه به اینکه تمدید پیمان علمی چنددهه‌ای این دو کشور هنوز در حالت تعلیق است بحث‌های زیادی درمورد خطرات این همکاری مطرح می‌شود، به‌طوری که مزیت‌های این تفاهمنامه در حاشیه قرار گرفته است. دو مساله را می‌توان درمورد تداوم تأخیر در تمدید توافقنامه همکاری علمی و فناوری آمریکا و چین عنوان کرد.
پیش از برقراری روابط دیپلماتیک چین و آمریکا روابط رسمی بین دو کشور وجود نداشت یا سطح بالایی از بی‌اعتمادی میان آنها برقرار بود. همکاری‌های علمی به‌عنوان ارائه یک راه نسبتا سریع برای از بین بردن روابط سرد بین آنها و شروع برقراری ارتباط آنها عنوان شد. همین باعث شد تا تفاهمنامه اصلی میان آمریکا و چین نخستین بار در 31 ژانویه 1979 توسط جیمی کارتر، رئیس‌جمهور وقت آمریکا و «دنگ شیائوپینگ»، نخست‌وزیر وقت چین برای بهبود روابط دیپلماتیک دو کشور امضا شود.
چین برای توسعه و آمریکا با هدف سیاسی وارد رابطه شدند
مسلما انگیزه‌های دو کشور برای پیگیری همکاری‌های علمی متفاوت بود. چینی‌ها به بهانه توسعه بیشتر به سراغ این تفاهمنامه رفتند. مردم این کشور از قدرت پژوهش‌محوری که در حال حاضر از آن برخوردارند، فاصله داشتند. امروز حدود سه هزار موسسه آموزش عالی در چین مشغول به فعالیت هستند.
در آن زمان سرانه سالانه آموزش عالی چین کمتر از 200 دلار بود و مقامات دولتی چین به دنبال آن بودند که چگونه می‌توانند یک سیستم آموزش عالی در کلاس جهانی ایجاد کرده و چگونه می‌توانند از پژوهش برای تقویت رشد اقتصادی و درنتیجه استانداردهای زندگی استفاده کنند. اما از سوی دیگر آمریکایی‌ها در پس این تفاهمنامه تنها به دنبال یک هدف سیاسی بودند و آن دور کردن چین از مدار اتحاد جماهیر شوروی در خلال جنگ سرد بود.
امروزه اگرچه به‌سختی می‌توان دو کشور را به‌عنوان دو دوست نزدیک خطاب کرد اما همکاری‌های آنها شفاف است. از زمان امضای این توافقنامه، حدود سه میلیون دانشجوی چینی در دانشگاه‌های آمریکا تحصیل کرده‌اند. در سال 2021 دانشگاه‌های آمریکا از مجموع 25 هزار دکترای بین‌المللی اعطاشده بیش از هشت هزار مدرک دکترا را به دانشجویان چینی اعطا کردند. درواقع، هر کشور با اختلاف قابل‌توجهی بزرگ‌ترین شریک پژوهشی دیگری به شمار می‌رود.
طرح «ابتکار چین» برای نقش‌برآب‌کردن فعالیت جاسوسان چینی
از زمانی که این پیمان آخرین بار در سال 2018 تمدید شد تعاملات میان دو کشور تیره و تار شد و روابط دو کشور در دوران ترامپ یعنی بین سال‌های 2017 تا 2021، چرخش منفی به خود گرفت. پس از شروع همه‌گیری کرونا، لفاظی‌ها تشدید شد و به دنبال آن، فرسایش روابط تجاری و دیپلماتیک شکل گرفت.
در حوزه پژوهش و آموزش عالی، روایتی وجود داشت که با تاکید بر تهدیدهای شناخته‌شده مانند جاسوسی و سرقت مالکیت معنوی، موضوعی مشکوک درمورد همکاری‌ها بین محققان آمریکایی و چینی وجود دارد و همین امر به‌وضوح بر همکاری‌ها تاثیر گذاشته اما دامنه وسیع‌تری نیز پیدا کرده است. برخی محققان حتی به اتهام جاسوسی تحت نظر قرار گرفتند و مجموعه اساسنامه ایالتی فلوریدا تصمیم گرفت از استخدام محققان چینی در دانشگاه‌ها خودداری کند.
در آن سال دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا برنامه‌ای به نام «ابتکار چین» را با هدف جلوگیری از نفوذ جاسوسان خارجی به آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و کسب‌وکارهای مبتنی‌بر فناوری آمریکا راه‌اندازی کرد. در ژوئن سال گذشته قانونگذاران کمیته مجلس نمایندگان آمریکا که اعضای حزب سیاسی ترامپ یعنی جمهوریخواهان را تشکیل می‌دهند از وزیر امور خارجه آمریکا خواستند این پیمان را به‌طور کامل لغو کند و ادعا کردند این پیمان تهدیدی برای امنیت ملی محسوب می‌شود.
اما این فعالیت‌های محدودکننده تنها محدود به آمریکا نمی‌شود بلکه از مارس 2020، دولت چین هم سیاست‌هایی را اتخاذ کرد که به موجب آن محققان دیگر تشویق به انتشار مقاله در مجلات بین‌المللی نشوند. مقامات چین نیز تمرکز خود را روی خوداتکایی بیشتر گذاشتند که یکی از دلالت‌های آن نیز کمتر کردن همکاری‌های مشترک بوده است.
نگرانی از تداوم همکاری‌ها
ماه گذشته، قانونگذاران دموکرات و جمهوریخواه در مجلس نمایندگان لایحه‌ای را پیشنهاد کردند که درصورت تصویب، وزارت امور خارجه را ملزم می‌کند در صورت برنامه‌ریزی برای تمدید این پیمان، پیش از موعد به کنگره آمریکا اطلاع داده و دلایل آن و جزئیات هرگونه خطری را توجیه کند. درصورت تمدید این پیمان همکاری، همین پیمان می‌تواند منعکس‌کننده سرد شدن روابط بین دو کشور باشد که می‌تواند به محدود شدن همکاری‌ها در حوزه‌های پژوهشی چالش‌برانگیز جهانی مانند تغییرات آب‌و‌هوا، سلامت عمومی و امنیت غذایی بینجامد.
یکی از محققان نوآوری که روی چین در دانشگاه فناوری سیدنی استرالیا متمرکز است، با این موضوع موافق و معتقد است این دو کشور ممکن است زمینه مشترکی در تحقیقات انرژی‌های تجدیدپذیر پیدا کنند. اما در برخی حوزه‌های رقابتی که آمریکا نسبت به سوءاستفاده چینی‌ها از دانش آمریکایی‌ها ابراز نگرانی می‌کند، مانند محاسبات کوآنتومی، هوش مصنوعی و فناوری پیشرفته تراشه‌های نیمه‌رسانا، انتظار می‌رود همکاری‌ها مشمول محدودیت‌هایی شود.
برخی کارشناسان تصور می‌کنند آمریکا به دنبال شفافیت بیشتر در دسترسی‌ها، مالکیت و اشتراک‌گذاری داده‌های تولیدشده در فرآیند همکاری‌های پژوهشی است. این درحالی است که باید امنیت شخصی دانشمندانی که برای پروژه‌های مشترک به چین سفر می‌کنند، تضمین شود. در این میان، چین به دنبال حفظ وضعیت موجود است اما از قرار معلوم نسبت به هیچ‌کدام از شرایطی که توسط آمریکا ارائه می‌شود، تسلیم نخواهد شد و همین تسلیم نشدن در برابر آمریکا مذاکرات را دشوارتر خواهد کرد.
موضع دولت جدید آمریکا بعد از انتخابات
سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای به nature گفت آژانس از طرف دولت آمریکا در حال مذاکره برای تجدید این توافق است که منعکس‌کننده وضعیت فعلی روابط دوجانبه است. یکی از کارشناسان روابط آمریکا و چین در دانشگاه «ویلانوا» در پنسیلوانیا معتقد است دولت بایدن به سخنان دانشمندان گوش می‌کند، زیرا محققان تجدید چنین تفاهمنامه و پیمانی را حائز اهمیت می‌دانند و معتقدند مذاکرات بین دو کشور باید ادامه یابد. منابع مختلف در گفت‌وگو با nature بر این امر تاکید کرده‌اند که احتمالا هرگونه اطلاعیه‌ای در مورد این پیمان تا پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در نوامبر امسال منتشر نخواهد شد؛ چراکه هر دو حزب سیاسی آمریکا به‌رغم اختلافاتی که در بسیاری از مسائل با یکدیگر دارند، بر سر این موضوع توافق دارند که چین به یکی از رهبران جهانی در حوزه علم و فناوری تبدیل شده و تهدیدی برای افزایش قدرت آمریکا به شمار می‌رود.
به‌رغم اینکه زمینه‌های امضای این پیمان همکاری فراهم شده اما شواهد حکایت از آن دارد که دولت بایدن درمورد عقد قرارداد و پیمان همکاری با چین محتاط عمل می‌کند. با توجه به اینکه بایدن دیگر نامزد ریاست‌جمهوری نخواهد شد، مشخص نیست آیا دولت جدید رویه خود را در این پیمان تغییر خواهد داد یا خیر. درست است که دولت ترامپ نیز در دوران ریاست‌جمهوری خود با همکاری چینی‌ها مخالف بوده اما توافقنامه همکاری با چین را در سال 2018 تمدید کرد. معاون فعلی بایدن که از افراد بدنه دولت محسوب می‌شود، در سال 2022 به طرح «ابتکار چین» خاتمه داد اما همچنان با تعیین تعرفه و سایر اقدامات، بر اعمال فشار رقابتی بر این کشور ادامه داده است. فرماندار ایالت «مینه سوتا» سابقه تعامل با چین را در پرونده خود دارد درحالی‌که این فرماندار نقش مهمی در سیاست خارجی به‌عنوان رئیس‌جمهور ندارد.
مزیت‌های دوجانبه همکاری‌ها
فیزیکدان دانشگاه هاروارد در کمبریج که مشاور علمی باراک اوباما، رئیس‌جمهور اسبق آمریکا هم بود، در سال 2011 طی مذاکره با وزیر علوم و فناوری وقت چین، پیمان علمی آمریکا و چین را تمدید کرد. این توافق برای اطمینان از حفظ منافع متقابل و برای بهره‌مندی از مزایای ملی و جهانی منعقد شد. همکاری‌ها بین دو کشور در زمینه حفاظت از محیط‌زیست شامل پروژه‌هایی برای نظارت و بهبود کیفیت هوا و آب و نیز حفاظت از حوزه‌های آبخیز و پروژه‌هایی برای کاهش زباله‌های الکترونیکی است که به طرق مختلف به نفع هر دو کشور تمام می‌شود.
آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا، روابط این کشور را با چین یکی از مهم‌ترین تفاهمنامه‌های مشترک عنوان کرده است. زمانی که نوبت به چالش‌های جهانی می‌رسد، محققان چین، آمریکا و اروپا به‌طور گسترده درمورد مطالعه نقش طبیعت در رفاه انسان همکاری می‌کنند. این مجموعه کار در حال تکامل برای تلاش‌های مداوم به‌منظور گنجاندن طبیعت در چگونگی ارزش‌گذاری اقتصادها به‌عنوان پایه و اساس عمل می‌کند.
یکی دیگر از پروژه‌های قابل توجه اما کمتر شناخته شده کاهش خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای است. از سال 2009، چین و آمریکا برای تبدیل یک نوع رآکتور تحقیقاتی هسته‌ای به نام رآکتور منبع نوترونی مینیاتوری با یکدیگر همکاری می‌کنند تا در عوض استفاده از اورانیوم بسیار غنی شده و با درجه تسلیحات به‌عنوان سوخت، از اورانیوم با غنای پایین استفاده کند که قابل استفاده در سلاح‌های هسته‌ای نیستند.
این همکاری تا حدودی به امن‌تر شدن جهان کمک کرده است. از دیگر همکاری‌ها مشارکت دو کشور در زمینه تغییرات آب‌و‌هوایی است. پس از یک دوره سکوت که در سال 2022 آغاز شد، دو کشور سال گذشته بار دیگر گفت‌وگوها را آغاز کردند. سال گذشته کالیفرنیا با چین توافق کرد که متعهد به کاهش انتشار کربن و کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی شده است.
مدیریت روابط پژوهشی آلمان با چین می‌تواند درس‌هایی را در همکاری‌های مشترک به همراه داشته باشد. ماه گذشته، سرویس تبادل آکادمیک آلمان، توصیه‌های معقولی را منتشر کرد که خطرات چنین همکاری‌هایی را با مزایایی که همراه دارد، متعادل کرده است. این سند، بر مزایایی تاکید می‌کند که از روابط نزدیک‌تر ایجاد می‌شود، درحالی‌که از آنچه «رویکرد سیاسی واقعی» در روابط آینده شناخته می‌شود، حمایت می‌کند.
رویکردی که براساس اهداف عملی اتفاق می‌افتد نه ایدئولوژی. درنهایت مساله این است که دانشگاه‌ها باید تصمیم بگیرند چه چیزی در این زمینه سودمند است و در عین حال دو کشور باید اقدامات احتیاطی لازم را برای محافظت در برابر آسیب‌های احتمالی انجام دهند.
مدیریت خطر در همکاری‌های دوجانبه
زمانی که محققان از نظام‌های سیاسی مختلف با یکدیگر همکاری می‌کنند، همواره خطراتی وجود دارد. کارشناسان معتقدند جاسوسی علمی در میان قدرت‌های بزرگ موضوع عجیب‌وغریبی نیست اما مانند بسیاری از کاربردهای علم در امور دولتی، از فناوری نانو گرفته تا انرژی هسته‌ای، پاسخ مدیریت خطر، ارزیابی، مدیریت و کاهش آنهاست و همیشه با استفاده از دانش علمی در بوته آزمایش قرار گرفته است.
پس از 45 سال همکاری علمی، آمریکا و چین در خطر انحراف از مسیر قرار دارند. پایان دادن به همکاری‌های پژوهشی که از چنین پتانسیلی برای کمک به مقابله با چالش‌های بسیاری از سوی چین و آمریکا و جهان برخوردار است، حماقت بزرگی به شمار می‌رود.