فرهیختگان: ششمین نشست کارگروه فناوری نانو و مواد پیشرفته «بریکس» در روسیه برگزار شد. عماد احمدوند دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو، محمد باقری‌مطلق مدیرگروه بین‌الملل ستاد نانو و محمدحسین پیغمبرزاده از مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت به نمایندگی از ایران در این نشست حضور داشتند و به ارائه توانمندی‌ها و دستاوردهای نانویی ایران پرداختند و پیشنهادهایی را نیز در زمینه همکاری ایران در بخش شبکه آزمایشگاهی و حوزه استاندارد ارائه دادند که مورد استقبال کشورهای عضو قرار گرفت.
محمد باقری‌مطلق، مدیر امور بین‌الملل ستاد فناوری نانو که پیش‌تر دبیری گروه ترویج ستاد نانو را هم برعهده داشته است در گفت‌وگو با «فرهیختگان» جزئیات حضور ایران در ششمین نشست کارگروه فناوری نانو و مواد پیشرفته «بریکس» را تشریح کرده که در ادامه می‌خوانید.
بریکس برای کسانی که اخبار را دنبال می‌کنند به‌عنوان یک مجمع سیاسی شناخته شده که ایران هم به‌تازگی به جمع کشورهای عضو آن اضافه شده است. با این حال اتصال ارتباط بریکس و نانو کمی سخت به‌نظر می‌رسد. بریکس قرار است چه نقشی در حوزه نانوفناوری ایفا کند؟
بریکس به‌عنوان یک سازمان جهانی ابتکاری بوده که ابتدا با حضور پنج کشور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی شکل گرفت. به عبارتی، نام «بریکس» از ابتدای حرف هر کشور گرفته شده است. سال گذشته یکی از اقدامات دولت شهید رئیسی عضویت ایران به همراه سایر کشورهایی از جمله عربستان، امارات متحده عربی، اتیوپی و مصر بود. مجموع این 10 کشور تقریبا 45 درصد جمعیت دنیا را شامل می‌شود که حدود نیمی از مردم دنیا را در خود جای داده‌اند اما متاسفانه در شاخص GDP (تولید ناخالص داخلی) تنها حدود 36 درصد GDP دنیا را در اختیار دارند که کمی بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی می‌شود و این با توجه به اینکه نیمی از جمعیت دنیا در این 10 کشور خلاصه می‌شوند اما مقدار GDP به اندازه کافی بالا نیست؛ به‌طوری که اگر به نسبت جمعیت حساب می‌کردیم این کشورها باید حدود 60 درصد GDP را تشکیل می‌دادند.
درنتیجه نگاه کردن به وضعیت کشورها هشدار می‌دهد ما درباره کشورهای در حال توسعه صحبت می‌کنیم که به دنبال پیدا کردن جایگاه خود در دنیا هستند. اگر این فضا را در حوزه نانو در نظر بگیریم بریکس قرار است شبکه‌ای در بین این 10 کشور در حوزه‌های مختلف ایجاد کند. در یک سالی که روسیه به‌عنوان دبیرخانه بریکس فعالیت می‌کند تاکنون حدود 200 کارگروه در حوزه‌های مختلف برگزار شد. هرساله دبیرخانه این سازمان توسط یک کشور مدیریت می‌شود و امسال در روسیه و سال آینده در برزیل خواهد بود. طبیعتا برزیل هم میزبان بسیاری از این نشست‌ها خواهد بود همان‌طور که نشست مواد و نانوتکنولوژی در سال آینده قرار است در برزیل برگزار شود.
درواقع فضای بریکس زیرساختی را در اختیار کشورها قرار می‌دهد که شبکه‌ای را به‌ویژه در حوزه‌های علمی ایجاد می‌کند که کشورها به‌شدت نیازمند توسعه تعاملات بین‌المللی هستند، از این جهت که منابع بین‌المللی را جذب کنید؛ نقش ویژه‌تری را در حوزه اقتصاد میان کشورها برعهده بگیرید. به‌عنوان مثال حوزه R&D در ایران با توجه به هزینه‌هایی که در داخل کشور داریم مقرون‌به‌صرفه‌تر از کشوری مانند چین است. طبیعتا در این شرایط اگر توسعه علم داشته باشیم می‌توانیم در سال‌های آینده مانند سنگاپور ادعا کنیم که ما کار R&D انجام می‌دهیم تا فروش دانش فنی در سال‌های آینده به یکی از محل‌های درآمدی کشور تبدیل شود. به‌تبع آن به‌عنوان مثال چین ملزم به توسعه زیرساخت‌ها، ایجاد شبکه آزمایشگاهی و استقرار تجهیزات در کشور می‌شود و در چنین شرایطی شما دانش خود را با سهمی به چین واگذار می‌کنید. بنابراین در حوزه‌های علمی به‌شدت نیازمند شبکه‌های جهانی هستیم که بریکس چنین امکانی را فراهم می‌کند. به‌عنوان مثال در نشستی که هفته گذشته داشتیم کشور روسیه پررنگ‌ترین نقش را داشت و تقریبا اغلب دانشگاه‌های مطرح روسیه ازجمله دانشگاه «میسیس»، «میرا»، دانشگاه دولتی روسیه و نیز موسسات ذیل آکادمی علوم حضور داشتند و ظرفیت‌های خود را مانند ارائه تجهیزات، تعاملات، آخرین پژوهش‌ها در این نشست ارائه کردند.
در حوزه فناوری نانو اگر بخواهیم نهاد متولی نانو را در کشورها در نظر بگیریم در برزیل وزارت علوم، در روسیه مجموعه‌ای تحت عنوان «روس نانو» سیاستگذاری‌های آنها را انجام می‌دهند. در هند نیز دپارتمانی متولی این حوزه وجود دارد. درواقع ایجاد یک نهاد در کشور به‌منظور توسعه دانش اهمیت ویژه آن فناوری را نشان می‌دهد. درواقع بریکس شبکه‌ای را برای توسعه تعاملات در اختیار کشورها قرار می‌دهد که بتوانند از تجربه دیگر کشورها برای فرصت‌های مطالعاتی و منابع مالی کشورهای دیگر در راستای همکاری‌های مشترک بهره ببرند. غیر از نانو نشست‌هایی پیرامون موضوعاتی چون آب و اقیانوس، اپتیک، حوزه صنعتی (شامل صنایع فولاد، صنایع بالادستی مانند نفت و...) اجرا شد. درمجموع همان‌طور که گفتم 200 نشست مختلف در روسیه به این واسطه برگزار شد.
آیا تاکنون مطالعه‌ای پیرامون پتانسیل علمی کشورهای بریکس صورت گرفته است؟ سهم این کشورها از تولید علم جهان به‌ویژه در حوزه نانو چقدر هست؟
درمورد پتانسیل علمی کشورها در حوزه فناوری نانو باید گفت در حال حاضر کشورهای عضو بریکس سهم 40 درصدی از انتشار مقالات ISI نانویی (علم نانو) دنیا را در اختیار دارند که این آمار مربوط به پایان سال 2023 میلادی است. علاوه‌بر این نسبت مقالات نانویی تولیدشده توسط کشورهای عضو بریکس به کل مقالات علمی این کشورها حدود 60 درصد در سال 2023 بوده است. از منظر تعداد مقالات نانویی نیز باید گفت چین در سال گذشته انتشار حدود 113 هزار عنوان مقاله را به خود اختصاص داد که این تعداد برای هند به 26 هزار مقاله می‌رسد و ایران حدود 11 هزار مقاله، عربستان 10 هزار مقاله و روسیه نیز 6700 مقاله را منتشر کرده‌اند. اگر بخواهیم رشد تعداد مقالات را بین این کشورها در نظر بگیریم چین با اختلاف بسیار محسوسی پیشتاز است و کشور هند جایگاه دوم و آمریکا رتبه سوم را در اختیار دارد. کشور ما هم سال گذشته رتبه چهارم را در اختیار داشت که اگر آمریکا را حذف کنیم ما در میان کشورهای عضو بریکس جایگاه سوم را داریم.
در شاخص «اچ ایندکس» کشور چین با «اچ ایندکس» 373 رتبه نخست جهان را از نظر کیفیت مقالات در اختیار دارد. عربستان با «اچ ایندکس» 168 در رتبه نهم دنیا قرار دارد و ایران هم با «اچ ایندکس» 161 رده یازدهم را از‌آن خود کرده است. همچنین در شاخص تعداد مقالات Q1، 45 درصد مقالات منتشر‌شده در عربستان سعودی مقالات Q1 هستند و حدود 90 درصد از این مقالات در همکاری با کشورهای دیگر منتشر می‌شوند. به عبارتی، همین آمار را هم می‌توان به مقالات نانویی آنها تعمیم داد به‌طوری که 35 درصد مقالات نانویی این کشور Q1 بوده و حدود 90 درصد از آنها در تعامل با سایر کشورها نوشته شده‌اند. این وضعیت برای کشوری مانند ژاپن 50-50 است به‌گونه‌ای که 50 درصد از کل مقالات آنها Q1 بوده و 50 درصد مقالات در همکاری با سایر کشورها نوشته شده است.
درمورد چین، حدود 65 درصد مقالات Q1 بوده و کمتر از 20 درصد این مقالات در همکاری با دیگر کشورها منتشر شده است. به عبارتی، چینی‌ها به خودی خود انتشاردهنده مقالات علمی در دنیا هستند. در این میان، 40 درصد از کل مقالات ایران هم جزء مقالات Q1 به حساب می‌آیند که کمتر از 35 درصد به صورت مشترک با سایر کشورها رقم می‌خورد. شاخصی جذاب است که به وسط نزدیک‌تر باشد؛ به‌عنوان مثال کشورهایی چون ژاپن و برزیل عملکرد خوبی دارند. آمریکا را اگر به‌عنوان مقیاس در نظر بگیریم، 60 درصد از مقالات به صورت بین‌المللی با همکاری دیگر کشورها منتشر می‌شوند و 60 درصد از مقالات نیز در ژورنال‌های Q1 منتشر می‌شوند.
متن کامل گزارش ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.