عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: جنگ است و بمباران؛ همه کشور برای دفاع با هم متحد شده‌اند. اما زندگی هم جریان دارد، انگار نه ‌انگار که در چند جبهه در حال جنگیدن هستیم و تصمیم گرفته می‌شود تا اولین دوره نمایشگاه کتاب در آبان‌ماه 1366 برگزار شود. همه کشور برای برگزاری نمایشگاه بسیج می‌شوند و بیشتر از همه رئیس‌جمهور وقت که کتاب و عمومیت یافتن فرهنگ کتابخوانی برایش یک مساله مهم است. افتتاحیه با حضور آیت‌الله خامنه‌ای در 18 آبان‌ماه 1366 با مشارکت 32 کشور جهان افتتاح شد. این نمایشگاه در شرایطی در محوطه بزرگ نمایشگاه بین‌المللی تهران کار خود را آغاز کرد که به گفته صباح زنگنه، رئیس وقت نمایشگاه 200 ناشر داخلی با هشت هزار عنوان کتاب و 196 ناشر خارجی با 26 هزارعنوان کتاب، در برگزاری موفق آن حضور فعال داشتند. به گفته صاحبنظران فرهنگی این بزرگ‌ترین رویداد بین‌المللی فرهنگی ایران تا آن زمان محسوب می‌شد. زیرا عرضه 34 هزارعنوان کتاب آن هم در شرایط جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، نشان‌دهنده توجه به فرهنگ کتابخوانی حتی در شرایط جنگی در ایران بود. ضمن آنکه پیام روشنی به دشمن بعثی منتقل می‌کرد که با وجود گذشت هفت سال جنگ علیه مردم ایران، آنها با روحیه عالی همچنانکه در جبهه جنگ حضور داشتند، در جبهه فرهنگی و نهضت کتاب‌خوانی حضور فعال خود را به نمایش گذاشتند. عنوان این نمایشگاه «فرهنگ و تمدن اسلامی» نام گرفت؛ چراکه بیش از دو هزار عنوان کتاب مرجع درباره فرهنگ و تمدن اسلامی در این نمایشگاه عرضه شد. البته فکر نکنید همه چیز راحت بوده و تصمیمی گرفته شد و بعد هم با حضور این ناشران نمایشگاه برگزار شد و تمام! برای هر موضوع و به ثمر رسیدنش در آن اوضاع جنگی کشور زحمات زیادی کشیده شد، همه بسیج شدند تا اولین دوره نمایشگاه را برگزار کنند. صباح زنگنه، رئیس اولین دوره نمایشگاه کتاب بود و در گفت‌وگویی که با خبرآنلاین داشته درمورد سختی‌هایی که برای برگزاری این نمایشگاه داشته صحبت کرد؛ روح کلی حرف‌هایش این را می‌رساند که اگر همدلی و همراهی کل کشور نبود، نمایشگاه در آن شرایط برگزار نمی‌شد. اولین کاری که انجام می‌دهند، طراحی چهارچوب کلی نمایشگاه بود، اینکه آیا نمایشگاه فراگیر باشد و مشمول تمام موضوعات کشور باشد یا نه؟ بعد که مشخص شد چگونه باشد، زبان کتاب‌ها و ناشران خارجی به تناسب همین موضوعات انتخاب شدند، بعد از زبان فارسی دو زبان اصلی در کشور مد نظر بود، یکی انگلیسی برای دانشگاه‌ها و دیگری عربی برای حوزه‌ها. بنابراین ناشرانی که در این زمینه قرار می‌گرفتند، دعوت شدند. البته بحث زبان براساس بررسی نیاز بازار توسعه پیدا کرد. زبان فرانسه نیز بعدها اضافه شد و زبان‌های دیگر هم به تناسب نیاز اضافه شدند. زنگنه برای اینکه بتواند از مجلس، مصوبه اختصاص ارز به کتاب​های خارجی را بگیرد، رایزنی‌ها را شروع کرد. او در این باره گفته است: «کشور در حال جنگ بود و همه منابع ارزی و درآمدی کشور ناظر به حمایت از دفاع کشور در برابر تجاوز عراق جهت داده می‌شد. بنابراین یافتن منبع مالی ارزی برای تامین خرید این کتاب‌ها جای بحث و تامل داشت که با بررسی‌هایی که انجام شد، ارزیابی اولیه صورت گرفت و سقفی برای نیاز کشور در نظر گرفته شد که یادم می‌آید هشت تا 10 میلیون دلار در آن زمان برای هر دوره نمایشگاه به دولت پیشنهاد کردیم و دولت علی‌رغم همه محدویت‌ها براساس جلسه‌ای که شخصا حضور یافتم و از پیشنهاد خودمان دفاع کردم.» مهم‌ترین کاری که در آن زمان انجام می‌گیرد، دعوت از کشورها و ناشران خارجی برای حضور در نمایشگاه بود و این کار باز هم با همکاری دولت وقت و همه ارگان‌های کشور انجام شد. زنگنه به این موضوع هم اشاره کرده و در این باره گفته است: «آن‌وقت‌ها مثل حالا نبود که با اینترنت و ماهواره با دنیا ارتباط داشته باشیم و به یک چشم‌برهم‌زدنی با ایمیل و اینترنت از واقعه‌ای مطلع شویم. از طریق سفارتخانه‌ها و رایزن‌های فرهنگی و نویسندگانی که می‌شناختند دعوتنامه فرستاده شد. از چندین کانال دعوتنامه‌ها را فرستادیم.»همه کارهایی که برای برگزاری اولین دوره انجام گرفته بود، نشان از این دارد که نمایشگاه کتاب از همان ابتدا یکی از موضوعات مهم و اصلی در کشور است و برای اینکه سر و شکل بگیرد، همه دست به دست هم دادند و درنهایت استقبال از آن هم در تهرانی که شاید چهار میلیون جمعیت داشت، نزدیک به یک میلیون نفر به نمایشگاه کتاب آمدند و کتاب خریدند. حالا 37 سال از آن روزها گذشته، نمایشگاه کتاب یک جوان 35 ساله شده اما شاید لازم باشد کمی به عقب برگردیم و برخی کارها، دوره‌ها و اقدامات پیشین را بررسی کنیم؛ بررسی اینکه از کجا و با چه هدفی شروع شده به مدیران فرهنگی کمک می‌کند تا مسیر پیش روی این نمایشگاه با اصلاحات و دقت بیشتری طی شود.