عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ:  یکی از کارهایی که از سال 93 به‌عنوان میراث برای این نمایشگاه مشخص شد، انتخاب میهمان ویژه بود؛ میهمانانی که از یک کشور به این نمایشگاه می‌آمدند و با برپایی غرفه‌ای ویژه به مدت 10 روز همه فعالیت‌های کشورشان در حوزه نشر را به نمایش می‌گذاشتند و همین مقدمه‌ای می‌شد برای تبادلات فرهنگی بین دو کشور و آشنایی نزدیک مردم با کشوری که شاید تا قبل از این فقط تبادل سیاسی‌شان با هم پررنگ بود. نمایشگاه سی‌وپنجم کتاب هم به رسم هرسال این نمایشگاه‌ها، هند را به‌عنوان میهمان ویژه از دوماه قبل مشخص کرد. این اتفاق بعد از حضور ایران در نمایشگاه دهلی رسما اعلام شد. سه مسئول ایرانی برای امضای تفاهمنامه به این کشور رفتند تا قرارداد حضور هندی‌ها را امضا کنند اما امضای تفاهمنامه تا آخرین دقایق حضور آنها در دهلی انجام نشد و درنهایت به‌صورت غیرمستقیم امضا شد.
هند با توجه به ویژگی‌های فرهنگی مشترک با ایران می‌توانست از میهمانان مهم نمایشگاه کتاب تهران باشد، پس از اعلام حضور هند به‌عنوان میهمان ویژه، این اتفاق مورد استقبال اهالی هنر و فرهنگ دو کشور قرار گرفت و حتما می‌توانستیم با برنامه‌ریزی مناسب، اتفاقات خوبی را در حوزه فرهنگ به‌خصوص نشر و کتاب رقم بزنیم. اما اتفاقات اخیر در منطقه باعث شد هند از شهروندان‌شان بخواهد به این منطقه سفر نکنند و علی‌رغم پیگیری‌‌های مسئولان فرهنگی دو کشور تغییری در این اتفاق رخ نداد و روز گذشته اعلام شد حضور هند به‌عنوان میهمان ویژه منتفی و یمن جایگزین این کشور شده است. یکی از مواردی که نقطه گمشده این ماجرا باید بدانیم نبودن دیپلماسی درکنار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. واضح است وقتی از تقویت قوای دیپلماسی فرهنگی در کشور صحبت می‌شود فقط معطوف به امضای تفاهمنامه‌ها و رفتن به سفرهای خارجی نیست، بلکه برای تحقق اهداف ملی و فراملی یک کشور باید عزم جدی وجود داشته باشد تا اجزای مختلف مدیریت کشور به‌کار گرفته شوند. اتفاقا در وضعیتی که جریان‌های مسلط در نظام رسانه‌ای کشور به‌دنبال تلقین انزوای ایران هستند، دستگاه دیپلماسی باید با قدرت بیشتری وارد عمل شود. برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری با حضور میهمانان بین‌المللی، یک مانور آرامش برای امروز جامعه ایران است. در شرایطی که قوای سیاسی و رسانه‌ای در دنیا تلاش می‌کنند موقعیت ایران و منطقه را جنگی و پرریسک جلوه دهند، درحقیقت تقویت قوای بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران یک اقدام راهبردی و مهم جلوه خواهد کرد. در گزارش امروز به میهمانان ویژه نمایشگاه کتاب در دوره‌های مختلف نگاهی انداختیم و بعد هم اهمیت حضورشان را بررسی کردیم.
   دیپلماسی کنار فرهنگ
انتخاب میهمان ویژه برای نمایشگاه کتاب تهران از همان انواع دیپلماسی فرهنگی است که نباید نادیده گرفته شود. در میان انواع دیپلماسی نوین اعم از دیپلماسی عمومی، دیپلماسی رسانه‌ای و دیپلماسی آموزش، دیپلماسی فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این دیپلماسی به کشورها اجازه می‌دهد با استناد به عناصر کلیدی و نفوذ دولت‌های خود، به‌طور مستقیم با مخاطبان خارجی، به انضمام مردم معمولی و رهبران افکار در ارتباط باشند. دیپلماسی فرهنگی فرآیند موثری است که در آن فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می‌شود و خصوصیات منحصربه‌فرد فرهنگی ملت‌ها در سطوح دوجانبه و چندجانبه ترویج پیدا می‌کند. زمانی که تصمیم گرفته شد در نمایشگاه کتاب بخشی برای حضور یک کشور استفاده شود از دیپلماسی فرهنگی برای هدف از تحقق این موضوع نام برده شد. اما اتفاقات اخیر نشان می‌دهد وزارت ارشاد برای حل موضوع میهمان ویژه تنها مانده و حتما نمی‌تواند به‌تنهایی این موضوع را توضیح دهد که در ایران خبری نیست و همه‌چیز سرجای خودش قرار دارد، حتما حل این موضوع نیازمند حضور چند دستگاه مختلف درکنار هم است. وقتی از دیپلماسی فرهنگی صحبت می‌کنیم توجه به این موارد مهم و ضروری است.
   حتما نباید میهمان ویژه داشته باشیم
روز شنبه علی رمضانی، قائم‌مقام نمایشگاه کتاب تهران خبر از انصراف هند به‌عنوان میهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران داد و یمن را به‌عنوان کشور جایگزین اعلام کرد. دیروز یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزارت ارشاد تلویحا این حضور را قطعی ندانست و به آنا گفت: «حتما شهر یا کشور جایگزین را خواهیم داشت، بین کشورهای منطقه درحال ارزیابی هستیم تا کشور مناسب حضور اعلام شود، هنوز تصمیم نهایی اخذ نشده و درحال مذاکره با کشورهای همسایه هستیم.» بالاخره کدام کشور میهمان ویژه است، یمن یا کشوری دیگر؟ این سوالی است که این روزها باید از مسئولان نمایشگاه کتاب بپرسیم، البته اگر جواب‌های متفاوت برای آن دریافت نکنیم.
احمدوند در توضیح بیشتر این موضوع گفت: «کشور هند طبق مذاکراتی که از سال گذشته داشتیم حضورش در نمایشگاه کتاب قطعی بود، در سفر ما به هند هم این مساله مورد تاکید قرار گرفت و گروه هندی در فروردین‌ماه به ایران آمد و محل نمایشگاه و حضور ناشران و اسکان شخصیت‌های فرهنگی هندی مورد توافق قرار گرفت، اما با اتفاقاتی که در منطقه رخ داد و تعرض رژیم‌صهیونیستی به سفارت ایران در سوریه و پاسخ ایران به این تجاوز در آن ایام، دولت هند سفر اتباع هندی را با محدودیت اعلام کرد تا شرایط تنش‌زای منطقه فروکش کند. هنوز محدودیت برداشته نشده و ما در هفته گذشته و در اردیبهشت‌ماه تصمیم داشتیم حضور هندی‌ها را منتفی اعلام کنیم، اما سفیر هند با حضور در دفتر ما تقاضای مهلت کرد. از سویی با توجه به تلاش حداکثری تا روز گذشته این اتفاق رخ نداد و با توجه به زمان کم تا برگزاری نمایشگاه کتاب، حضور هند را منتفی اعلام کرده‌ایم، بنابراین حضور هند را به‌عنوان میهمان ویژه در نمایشگاه سال جاری نخواهیم داشت.»
کمتر از 10 روز دیگر نمایشگاه کتاب آغاز می‌شود و هنوز میهمان ویژه مشخص نیست! انتخاب یمن به‌عنوان گزینه ضرب‌الاجلی برای میهمان ویژه اما انتقادهایی را نیز برانگیخته که متوجه وضعیت ضعیف بدنه نشر این کشور در شرایط فعلی این کشور است. شاید بهتر باشد در شرایطی که به بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب منطقه نزدیک می‌شویم، مسئولان با هماهنگی بیشتری موضوعات را با هم بررسی کنند و حاشیه‌های این مدلی برای نمایشگاه درست نکنند. نکته بعدی که باید به آن توجه شود، این است که اگر شرایط برای حضور میهمان ویژه فراهم نیست، می‌شود یک سال میهمان نداشته باشیم تا اینکه میهمان را باعجله و بدون پیش‌زمینه انتخاب کنیم.
   میهمانان نمایشگاه کتاب از دوره بیست‌وهفتم تا سی‌وپنجم
سال 92 دولت دهم- که روزهای آخر حضورش بود- برای نمایشگاه کتاب سال 92 هند را به‌عنوان میهمان ویژه معرفی کرد، مکاتباتی نیز صورت گرفت اما حضور این کشور در نمایشگاه منتفی شد. علی اسماعیلی که در آن زمان معاون فرهنگی وزیر ارشاد بود در این باره گفت: «از ناحیه ما دعوت رسمی از وزیر مربوط انجام شده بود اما پاسخی دریافت نکردیم و وزیر فرهنگ آن کشور امسال از نمایشگاه کتاب دیدن می‌کند.»
نمایشگاه کتاب در سال 93 افغانستان را به‌عنوان میهمان ویژه آن سال اعلام کرد. ۱۸ غرفه این نمایشگاه به ناشران افغانستان اختصاص داده شد و نزدیک به ۲۰ ناشر و ۳۰ کتاب جدید برای فروش از سراسر آن کشور به‌ویژه از شهرهای کابل، قندهار، مزارشریف، هرات، جلال‌آباد و غزنی حضور داشتند. همچنین ۶ ناشر با بیش از دوهزار و ۳۰۰ عنوان کتاب و موضوعاتی متنوع در تمام بخش‌ها درکنار ۳۰ عنوان جدید برای اولین‌بار در نمایشگاه حضور داشتند. نشست‌های تخصصی درباره ادبیات داستانی افغانستان، شعر زنان افغانستان، اجرای موسیقی سنتی افغانستان، بررسی وضعیت نشر و بازار کتاب در افغانستان، دانشجویان افغانستانی و رسالت نوشتن، بررسی پایان‌نامه‌های دانشجویان افغانستانی داخل ایران و بررسی مطبوعات افغانستان ازجمله برنامه‌هایی بود که کشور افغانستان در نمایشگاه کتاب تهران برگزار کرد.
محمدرضا وصفی- که آن زمان مدیر کمیته بین‌الملل بیست‌وهفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود- درباره انتخاب این کشور به‌عنوان میهمان ویژه گفت: «کشور افغانستان از نظر فرهنگی، تمدنی و زبانی با ایران گره خورده، چه در دوره کهن و چه حتی در دوره معاصر. ادبیات و شعر کهن و معاصر افغانستان با ادبیات و شهر کهن و معاصر ایران پیوند دارد.»
سال 94 عمان به‌عنوان میهمان ویژه انتخاب شد، حضور این کشور در حد وزیر بود. فعالیت‌های کشور عمان در این نمایشگاه شامل ایجاد گفت‌وگو، ارائه نسخ خطی، فیلم‌های مستند و صنایع‌دستی بود اما آنقدر که لازم بود نتوانست به‌عنوان میهمان ویژه یک نمایشگاه بین‌المللی حضور پیدا کند.
روسیه میهمان ویژه نمایشگاه سال 95 شد؛ میهمانی که توانست خلئی را ترمیم کند که عمان برای نمایشگاه سال قبلش ایجاد کرده بود. این کشور با بیش از ۵۰ ناشر، حدود هزار و ۲۰۰ کتاب را عرضه کرد. همچنین نویسندگان همراه با هیاتی متشکل از ناشران، مدیران مراکز آموزشی و روزنامه‌نگاران کاروان فرهنگی روسیه را تشکیل دادند. در غرفه‌هایی در قالب مجموعه ملی «کتاب‌های روسیه» تازه‌ترین عناوین انتشاریافته ادبی، آموزش زبان روسی، ادبیات کودکان، کتاب‌های علمی و پژوهشی و دیوان‌های اشعار و آلبوم‌های تصاویر ارائه شد. همچنین برای کودکان و نوجوانان کارگاه‌های آموزشی و انس دادن آنها با کتاب، هنر، نقاشی و آموزش هنر روسی در غرفه‌های روسیه برگزار و درباره نخستین پرواز انسان به فضا سخنرانی شد که رئیس دانشگاه هوافضا سامارا اطلاعاتی در مورد وضع فضانوردی در روسیه و جهان ارائه داد.
ایتالیا میهمان ویژه سال 96 شد. نمایش آثار ایتالیایی، فروش آثار نویسندگان این کشور و همچنین آثار ترجمه‌شده از نویسندگان ایرانی به ایتالیایی به نمایش در آمد. نشست‌های ادبی با موضوعات مختلف توسط کارشناسان و استادان دانشگاه ایتالیایی ساکن در ایران برگزار شد.
صربستان در سال 97 میهمان ویژه شد و با بیش از ۳۰۰ عنوان کتاب در زمینه‌های ادبیات، تاریخ، هنر، گردشگری و... در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفت. ۳۰ نفر از مقامات صربی، نویسندگان، شاعران، ناشران، خبرنگاران و گروه موسیقی‌ صربی هم در این نمایشگاه حضور داشتند و بیش از ۲۰ نشست و میزگرد برگزار شد.
چین یکی دیگر از کشورهای مهم بود که به‌عنوان میهمان ویژه نمایشگاه معرفی شد و با هیاتی ۲۰۰ نفره به صورت رسمی و ۹۴ ناشر و مسئول رایت در نمایشگاه حضور داشت. تراکم برنامه‌های کشوری که میهمان ویژه شده بود در چهار روز نخست نمایشگاه بسیار بالا بود، به‌صورتی‌که ۳۵ برنامه در داخل نمایشگاه و ۱۵ برنامه در خارج از آن برگزار کرد. همچنین ۵۰۰ متر فضا برای ناشران و عرضه کتاب‌ها و ۱۰۰ متر نیز به تصویرگران اختصاص داده شده بود. چینی‌ها ۱۵ هزار کتاب در نمایشگاه عرضه کردند که بخشی از آنها نوشته‌ شی‌جین پینگ، رهبر جمهوری خلق چین و شامل دیدگاه‌های او بود.
کرونا نمایشگاه کتاب را دوسال تعطیل کرد و سال 1401 دوباره نمایشگاه کتاب آغاز و قطر به‌عنوان میهمان ویژه انتخاب شد. وزیر فرهنگ قطر، رئیس نمایشگاه کتاب دوحه و جمعی از نویسندگان شاخص و ناشران مطرح قطر در ایران حضور داشتند. میهمان ویژه نمایشگاه با بیش از ۳۵۰ عنوان کتاب در موضوعات مختلف ازجمله ادبیات کلاسیک و معاصر قطر، دین، گردشگری، تاریخ و... حضور داشت. تاجیکستان هم میهمان ویژه نمایشگاه 1402 شد؛ میهمانی که شاید خیلی هم برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران آمادگی نداشت.