علیرضا پورسعید، علی حاجی‌شمسایی، محمدرضا حصارکی، دبیرخانه هیات‌موسس دانشگاه آزاد اسلامی: تغییر در فضای کسب‌وکار، تحولات آموزش عالی و رشد و توسعه کمی موسسات دانشگاهی در چند دهه اخیر موجب پیدایش چالش‌های متعددی در زمینه اشتغال نیروی کار دانش‌آموخته شده است. افزایش تعداد دانش‌آموختگان در سال‌های اخیر و بیکار ماندن بیش از نیمی از آنان موجب سرخوردگی، نارضایتی و کاهش تمایل برای ورود به دانشگاه‌ها و همچنین بروز مسائل و مشکلات اجتماعی و اقتصادی متعدد شده است. مسلما خط مشی‌ها و رویکردهای حاکم بر نظام آموزش عالی کشور می‌تواند نقش مهمی در افزایش اشتغال دانش‌آموختگان و همچنین توسعه کشور داشته باشد. بر همین اساس پایش وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان یکی از مهم‌ترین نیازها و اقداماتی است که در برنامه‌ریزی‌های علمی، اقتصادی و اجتماعی و توسعه پایدار کشور باید مورد توجه قرارگیرد. به جرات می‌توان گفت برنامه‌های آتی آموزش عالی و نهاد دانشگاهی بدون توجه به نیازهای اقتصادی و تقاضای اجتماعی نمی‌تواند بهره‌وری مناسبی در کشور ایجاد کند. نظام آموزش عالی کشور به‌طور روزافزون در معرض انتقادات متعددی من‌جمله درصد بالای بیکاری دانش‌آموختگان شده است. اگرچه درمورد بخش اعظم متغیرهای اثرگذار بر آن کنترل و دخالتی توسط دانشگاه‌ها وجود ندارد لیکن ضرورت سنجش توانمندی‌ها و انطباق آموخته‌های فارغ‌التحصیلان با نیازهای شغلی و حرفه‌ای حائز اهمیت است که این مساله برعهده دانشگاه‌هاست.
دانش‌آموختگان جهان چقدر مشغول به کارند؟
اشتغال در حال حاضر یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه به حساب می‌آید. بر این اساس، سازمان‌ها و مراکز متعدد نسبت به بررسی نرخ بیکاری هر ساله اقدام می‌کنند. ازجمله این مراکز می‌توان به صندوق بین‌المللی پول اشاره کرد. براساس آمار ارائه‌شده توسط این صندوق(2023)، کشور آفریقای جنوبی با بیشترین نرخ بیکاری(35.6) و تایلند با کمترین نرخ بیکاری (یک درصد) رکورد دار می‌باشند. این در حالی است که طبق این گزارش میزان نرخ بیکاری در ایران 9.6 درصد می‌باشد درحالی‌که مرکز آمار ایران(1402) این نرخ را 7.2 ذکر کرده است.
درخصوص نرخ بیکاری دانش‌آموختگان که در حال حاضر تبدیل به یکی از مهم‌ترین شاخص‌های عملکردی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سراسر دنیا شده است نیز سازمان‌ها و مراکز متعدد اقدام به بررسی موضوع کرده‌اند. براساس گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی کشور اسلواکی با 27.9 ، آفریقای‌جنوبی با 25.3، یونان با 20.03، بیشترین نرخ بیکاری و عربستان‌سعودی با 0.3، اندونزی با 1.5، و مکزیک با 2.3 و کره کمترین میزان بیکاری را در سطوح دانش‌آموختگان دارا هستند. این در حالی است که این میزان در ایران 58 درصد می‌باشد.
اشتغال دانش‌آموختگان کدام دانشگاه‌ها بهتر بوده است؟
طی سال‌های اخیر موضوع اشتغال در کشور یک موضوع محوری و حائز اهمیت بوده و برنامه‌های مختلفی توسط وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، برای بهبود آن به اجرا گذاشته شده است. براساس آمار ارائه‌شده توسط سازمان امور استخدامی کشور1402 تعداد کل کارکنان دولت 2246397 نفر می‌باشند که 82 درصد از آنان دارای تحصیلات دانشگاهی می‌باشند. طبق آمار ارائه‌شده توسط سازمان امور استخدامی کشور(1402)، سطح تحصیلات 4 درصد از کارکنان کمتر از دیپلم، 14درصد دیپلم، 6 درصد فوق‌دیپلم، 48 درصد کارشناسی، 23 درصد کارشناسی‌ارشد و 5 درصد دکتری می‌باشد.
مرکز آمار ایران، تعداد دانش‌آموختگان نظام آموزش عالی کل کشور در سال 1400 را 516416 اعلام کرده که نسبت به سال‌های گذشته روند افزایشی داشته است. بررسی وضعیت زیرنظام‌های آموزش عالی کشور گویای آن است که بیشترین درصد دانش‌آموخته مربوط به دانشگاه آزاد 26.5درصد و کمترین مربوط به دستگاه‌های اجرایی یک درصد و دانشگاه فرهنگیان دو درصد می‌باشد.
تصور جامعه بر این است که دانشگاه محل تحصیل می‌تواند تضمین‌کننده آینده شغلی باشد و در این میان رسیدن به صندلی دانشگاه‌های دولتی به‌عنوان یکی از مسیر‌های امن برای آینده شغلی محسوب می‌شود، اما بررسی وضعیت زیرنظام‌های آموزشی در حوزه اشتغال نتیجه دیگری را نشان می‌دهد. دانشگاه فرهنگیان در رتبه اول میزان اشتغال فارغ‌التحصیلانش قرار دارد که موضوع چندان عجیبی نیست. این دانشگاه توانسته 97.22 درصد اشتغال ایجاد کند، اما نمی‌توان از شرط استخدام دانش‌آموختگان این دانشگاه از سوی وزارت آموزش‌وپرورش گذشت. شرطی که قطعا به‌عنوان مولفه اصلی در بالا بودن میزان اشتغال فرهنگیان و همچنین رغبت نسبتا بالای جامعه برای تحصیل در آن به‌حساب می‌آید. دانشجویانی که از دانشگاه‌های ذیل وزارت بهداشت فارغ‌التحصیل می‌شوند، در رتبه بعدی برای ورود به بازار کار قرار دارند. در این میان هم نمی‌توان تب بالای بازار رشته‌های پزشکی و کمبود شدید نیروی انسانی در این حوزه‌ها را نادیده گرفت. بعد از دانشگاه‌های وزارت بهداشت و در رتبه سوم هم دانشگاه جامع علمی کاربردی قرار گرفته است. دانشگاه جامع علمی کاربردی با سهم 51.31 درصدی توانسته است رده سوم ایجاد اشتغال را به خود اختصاص دهند. شاید در وهله اول نگاه به این آمار قابل‌توجه باشد اما اگر ماموریت این دانشگاه را ملاک قرار داده و بدانیم این زیرنظام آموزشی از همان ابتدا با هدف ارتقای سطح مهارت شاغلان بخش‌های مختلف اقتصادی و افزایش مهارت‌های حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان ایجاد شده است، این رقم چندان خوب نیست؛ چراکه48.69 درصد از فارغ‌التحصیلان این دانشگاه بیکار می‌باشند. البته برای درک بهتر این مساله کافی است به ریزش قابل‌توجه تعداد واحدهای این دانشگاه و رسیدن آن از هزار و ۸۰ مرکز به کمتر از ۶۰۰ واحد هم توجه کرد، موضوعی که نشان می‌دهد اقبال جامعه به تحصیل در این دانشگاه کم شده است. وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد به‌عنوان بازوی علمی کشور 44.48 درصد می‌باشد. درواقع دانشگاه آزاد پس از دانشگاه فرهنگیان با شرایط خاص استخدام، دانشگاه علوم پزشکی با طیف خاصی از دانشجو و دانشگاه علمی کاربردی، نخستین دانشگاه جامعی است که سهم اشتغال فارغ‌التحصیلان آن قابل‌توجه است.
کدام گروه‌های آموزشی بخت اشتغال بیشتری دارند؟
آمار ارائه‌شده توسط موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی که متولی رصد و پایش اشتغال آموزش عالی در سطح کشور می‌باشد، گویای آن است که 42.58 درصد دانش آموختگان، شاغل می‌باشند. بیشترین نسبت اشتغال به‌ترتیب دکتری تخصصی 66.18 درصد، کارشناسی‌ارشد 56.71 درصد، کارشناسی 39.59 درصد، دوره کاردانی 33.36 درصد و دکتری حرفه‌ای با 31.74 درصد می‌باشد.
گروه آموزشی می‌تواند تا حد زیادی تصویر روشنی از آینده شغلی در اختیار دانشجو قرار دهد. رشته‌هایی که جامعه هم تا حد زیادی به شناخت از آنها رسیده و تب و تاب بالا برای پزشک شدن را باید مصداق بارزی برای آن دانست. گروه علوم پزشکی بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. 62.75درصد. گروه علوم انسانی با44.95 درصد بعد از پزشکی، بیشترین میزان اشتغال را دارد. گروه آزمایشی که شاید تا چند سال پیش تصور درستی از بازار کار فارغ‌التحصیلان آن وجود نداشت. گروه فنی و مهندسی که زنگ خطر بی‌میلی جامعه برای تحصیل در رشته‌های مرتبط با آن به صدا درآمده، رتبه سوم اشتغال در کشور را دارد 41.74 درصد.گروه‌های آموزشی کشاورزی و دامپزشکی با سهم اشتغال 35.21 درصد، علوم پایه با 34.77 درصد و هنر با 23.25 در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
ارزیابی وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد علی‌رغم انتقادها و هجمه‌های متعدد علیه آن، نرخ اشتغال دانش‌آموختگان آن حدود 45 درصد بیش از میانگین نرخ اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی کشور 42درصد است. آسیب‌شناسی به‌عمل‌آمده از وضعیت نرخ پایین اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد گویای آن است که دو عامل بیرونی و درونی در آن دخیل است. نگاه تبعیض‌آمیز و ناملایم وزارتخانه‌ها به‌ویژه وزارتخانه‌های علوم و بهداشت نسبت به دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد (نگاه دست دوم)، فضای حاکم بر دانشگاه‌های دولتی مبنی‌بر عدم مقبولیت مدرک دانشگاه آزاد به‌ویژه در جذب هیات‌علمی (قانون نانوشته)، فضای کسب‌وکار نامطمئن و تصدی‌گری دولت را می‌توان از جمله عوامل بیرونی محسوب کرد.
مقبولیت اقتضایی و اجتماعی پایین برخی رشته‌های دانشگاهی کشور، عدم تناسب بین محتوای آموزشی رشته‌های تحصیلی موجود در آموزش عالی کشور با مهارت‌ها و توانایی‌های مورد نیاز بازار کار، کاربردی نبودن برخی رشته‌ها و آموزش‌ها، به‌روز نبودن برخی از تجهیزات آزمایشگاهی و کارگاهی، نظارت ضعیف و عدم سازماندهی و اجرای مناسب و کارآمد دوره‌های کارآموزی و کارورزی و عدم برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی هم از جمله عوامل درونی به حساب می‌آید.
براساس بررسی صورت‌گرفته می‌توان پیشنهادهای بهبود وضعیت فعلی اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد را در قالب توصیه‌های سیاستی در دو محور درونی و بیرونی مطرح کرد:
1. اجرایی کردن هر چه سریع‌تر طرح آمایش جهت پویاسازی رشته‌های دانشگاهی به‌منظور افزایش مقبولیت اقتضایی و اجتماعی آنها
2. طرح پایش اشتغال دانش‌آموختگان به‌منظور تدوین بانک اطلاعاتی دقیق از نیروی کار و نیازهای بازار به‌منظور ایجاد تناسب بین ظرفیت پذیرش دانشجو با نیاز بازار کار و جامعه
اتخاذ سیاست‌های مناسـب و ایجاد ظرفیت، جهت اخذ رشـته‌های جدیـد؛ برنامه‌ریزی برای توانمندسازی دانشجویان براساس رشته و دوره‌های مختلف تحصیلی، آگاهی‌بخشی به ذی‌نفعان در رابطه با چگونگی وضعیت اشتغال هر یک از رشته‌های دانشگاهی و هدایت دانشجویان به سمت رشته‌های مورد نیاز بازار کار
3. لزوم توجه به مساله اشتغال دانش‌آموختگان به‌عنوان شاخص کلیدی رتبه‌بندی
4. ساماندهی و توسعه دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه
5. فعال‌سازی و هدفمند کردن فعالیت‌های مراکز هدایت شغلی و کاریابی‌های تخصصی در مدارس سما و واحدهای دانشگاهی برای ارائه مشاوره‌های تخصصی
6. توسعه و ساماندهی دوره‌های کارآموزی مرتبط با رشته تحصیلی و متناسب با بازار کار و نظارت مناسب بر اجرای آنها
7. تعامل سازنده با وزارت علوم و بهداشت و سایر وزارتخانه‌ها و انعقاد تفاهمنامه با آنها درخصوص اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد
8. تلاش برای افزایش اعتبار مدارک دانشگاهی به طرق ممکن
9. تلاش برای اصلاح قوانین موجود یا وضع مقررات جدید برای رفع نگاه تبعیض‌آمیز درخصوص جذب دانش‌آموختگان دانشگاه آزاد به‌عنوان هیات‌علمی
10. تلاش برای رفع نگاه تبعیض‌آمیز و تغییر نگرش مدیران سازمان‌های دولتی و غیردولتی نسبت به مدارک دانشگاه آزاد در مقایسه با سایر دانشگاه‌ها
11. حمایت از دانش‌آموختگان دانشگاه و در اولویت قرار دادن آنان در استخدام و جذب هیات‌علمی
12. تلاش برای افزایش اشتهار سازمانی و بهبود ذهنیت عمومی و ذهنیات برخی مدیران دولتی و کسب‌وکارها.