مریم فضائلی، خبرنگار: از زمستان 1402 خبرهایی درمورد یک مجموعه کامل فرهنگی و هنری منتشر شده بود و بالاخره خبر ساخت «پردیس آسمانه هنر ایران» را محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد داد. اسماعیلی همچنین تاکید کرد: «جایزه بزرگی برای طراحی این پردیس معظم درنظر گرفتیم که نام آن «آسمانه هنر ایران» است؛ که در برآوردهای اولیه توان برگزاری همزمان پنج جشنواره بین‌المللی در آن پیش‌بینی شده است. جایزه‌ای که برای نفر برتر طراحی مجموعه آسمانه هنر ایران در نظر گرفته‌ایم، مبلغ چهار میلیارد تومان است.» به گفته مسئولان کنونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این مجموعه برای50 سالگی انقلاب افتتاح خواهد شد، یعنی شش سال دیگر. این اظهارات وزیر ارشاد در اولین جلسه شورای معماری بود و بر دو اتفاق مهم در حوزه هنری معماری اشاره کرد و گفت: «در شورای عالی انقلاب فرهنگی سند ملی معماری و شهرسازی اسلامی به شورای هنر ارجاع شد؛ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دبیرخانه شورای هنر کارگروه مشترکی را تشکیل دادیم و این سند امروز آماده ارائه به صحن شورای عالی انقلاب فرهنگی است.» اسماعیلی همچنین تاکید کرد: «ان‌شاءالله جشنواره فجر معماری به مجموعه جشنواره‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طبق مصوبه این سند اضافه خواهد شد و با همکاری وزارت راه و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی که همکاران اصلی ما برای تعمیق این موضوع هستند کار را پیش خواهیم برد.» جای امیدواری است که دستگاه‌های فرهنگی قرار است از منظری زیبایی‌شناسانه به هنر معماری توجه ویژه کنند. در گزارش پیش رو جایگاه هنر معماری را بررسی و همچنین نمونه‌های مشابه توجه به این هنر را در کشورهای دیگر مرور کردیم.
توجه به معماری به بهانه یک مسابقه
برگزاری مسابقه معماری برای ساختن یک سازه، در دنیا اتفاقی است که به نسبت زیاد رخ می‌دهد. جدا از آنکه امکان انتخاب از میان طرح‌های زیاد و متنوع را به وجود می‌آورد، باعث ایجاد حس همکاری بین مردم و دولت می‌شود. در نمونه‌های خارجی می‌توان به ساختمان مجلس انگلیس اشاره کرد. پس از آنکه پارلمان بریتانیا در سال 1843 آتش گرفت، دولت بریتانیا به‌طور موقت بی‌خانمان شد. همزمان با تاسیس یک کمیسیون سلطنتی مسابقه‌ای با موضوع معماری آزاد برای طراحی خانه جدید پارلمان راه اندازی شد. قرار شد که ساختمان جدید پارلمان در همان مکان اصلی قرار گیرد، زیرا بسیاری معتقد بودند این مکان برای سیاست بریتانیا دارای اهمیت قابل‌توجهی است. همچنین یک الزام بود که طرح‌های ارسالی باید به سبک گوتیک - یا الیزابتی - باشد، تصمیمی که سیاسی و همچنین مطابق با روندهای معماری باشد. درگیری طولانی که بین انگلستان و فرانسه از سال 1792 تا 1815 شکل گرفت، باعث شد تا سبک کلاسیک که اغلب به فرانسه مرتبط بود، برای انگلیس مناسب نباشد و طرحی با آن معماری پذیرفته نشود. در ایران برگزاری مسابقه اتفاقی نادر نیست. برج آزادی که پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به نام برج شهیاد شناخته می‌شد، جزء اصلی‌ترین نمادهای شهر تهران است و تقریبا در همه جای جهان ایران را با این نماد می‌شناسند. این برج در سال ۱۳۴۹ خورشیدی توسط حسین امانت، معمار ایرانی طراحی و توسط مهندس محمد پورفتحی ساخته شد. برج شهیاد به‌عنوان نماد «ایران مدرن» در میانه یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران به نام میدان شهیاد و آزادی کنونی طراحی و ساخته شده‌است. معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در محوطه زیرین برج چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد. ساخت برج آزادی به روز دهم شهریور ۱۳۴۵ برمی‌گردد. روزنامه اطلاعات در صفحه نخست خود آگهی مربوط به یک مسابقه را منتشر کرد و نوشت: «مسابقه طرح برج شهیاد». البته سال‌ها پیش از برگزاری این مسابقه قرار بود میدانی وسیع در بلوار آیزنهاور-که به فرودگاه مهرآباد منتهی می‌شد- ساخته و بنایی یادماندنی به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله نیز در آن احداث شود.
مبلغ چهار میلیارد تومان برای طراحی مجموعه آسمانه هنر ایران، خبری است که وزیر فرهنگ و ارشاد گفته است. این اتفاق اقدامی به‌روز با دنیا حساب می‌شود و می‌تواند اثرات مثبتی به همراه بیاورد. البته یک ساختمان کجا و یک ایران کجا!
نیازمند انقلاب در معماری
در سال‌های پس از انقلاب نگاه به شاخه‌های مختلف هنر به تناسب یکدیگر نبود و بنا به نظر کارشناسان آنچنان که باید و شایسته است، هنر معماری مورد توجه مدیران قرار نگرفت. درحالی‌که می‌شد سیاست‌های ترغیبی و تحسینی ویژه‌ای را برای این بخش از فرهنگ و هویت ایرانی طراحی کرد. کم‌توجهی به معماری ویژه ایرانی و اسلامی در سال‌های گذشته از جمله مسائلی است که مدیران فرهنگی هم به آن اذعان دارند. عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در گفت‌وگویی که مردادماه 1401 انجام داده بود، با تاکید بر اینکه باید درمورد معماری پس از انقلاب آسیب‌شناسی شود، گفت: «در طول تاریخ چند هزار ساله ایران هر گروه و سلسله‌ای روی کار آمده با تکیه بر سرپنجه هنرمندان ایرانی یک معماری مشخص را رقم زده است، حتی در دوره پهلوی با یک معماری روشن مواجه هستیم، اما بعد از انقلاب معماری ما به کلی نابود شد. من متوجه این خطر هستم و در معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه برنامه‌هایی برای این موضوع در نظر گرفته شده است. در حال تهیه طرح‌هایی در حوزه معماری شهری هستیم و تلاش بر این است که این آسیب را جبران کنیم.» ضرغامی در نشستی دیگر به تایخ 2 آبان 1402 با موضوع معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی، انقلاب اسلامی را رویدادی تحول‌آفرین در زندگی مردم عنوان کرد و گفت: «این تحول بزرگ اجتماعی، فرهنگی، دینی و سبک زندگی که در بسیاری جنبه‌ها موجب تغییرات بنیادی و اساسی شد در معماری اتفاق نیفتاد و متناسب با شأن انقلاب اسلامی، معماری خودش را نشان نداد.»
نگاهی به هنر معماری
معماری با نیاز سرپناه و امنیت گره خورده و برای همین است که می‌توان اولین بارقه‌های هنرهای بشری را در آن یافت. فارغ از اینکه بخشی از این هنر، به فن و هندسه وابسته است، معماران تلاشی زیبایی‌شناسانه دارند تا بین مصالح ساختمانی و فضای پیرامونی، یک هارمونی و توازن برقرار کنند. از یک جایی به بعد این تلاش زیبایی‌شناسانه تبدیل به عنصری متصل به فضای زیستی آدم‌ها می‌شود و اتفاقا از اینجاست که به بخشی از هویت، تمدن و فرهنگ یک ملت بدل می‌شود. در تعاریفی که معماران بنام درباره هنر معماری داده‌اند به کلیدواژه هنر اهمیت زیادی شده است. تعاریفی همچون «معماری، هنر ساختن است» یا اینکه «معماری تنها هنری است که می‌توان آن را بازتاب گسترده فرهنگ جامعه دانست و از جمله تخصص‌هایی است که از دانش‌ها، فنون و هنرهای گوناگون ترکیب شده است.» در اهداف اصلی معماری تعالی و جلای روح حکم اصلی دارد و اگر غیر از این باشد را به رسمیت نمی‌شناسد. استدلالی که ارائه می‌شود اشاره به حس خوب و متفاوتی دارد که داخل کلیسا، مسجد، حمام‌های قدیمی، خانه‌های قدیمی و مکان‌های تاریخی احساس می‌شود.
معماری جهان
تقسیم‌بندی‌در این حوزه از معماری بسیار گسترده است و تنوع زیادی دارد؛ چراکه با معیارهای مختلفی می‌توان این کار را انجام داد. برای مثال اگر براساس مکاتب فکری و اعتقادی بخواهیم معماری را دسته‌بندی کنیم معماری مدرن، پست‌مدرن و صدر مسیحیت را شامل می‌شود. معماری جهان اسلام، هندی و ایرانی جزء دسته‌بندی‌های براساس محدوده مکانی است. در دسته‌بندی براساس محدوده زمانی به معماری صدر مسیحیت، پیش از اسلام در ایران و معماری کلاسیک می‌توان اشاره کرد. جزء قدیمی‌ترین معماری‌هایی که در دنیا وجود دارد معماری مصر باستان است. اهرام ثلاثه، در حدود دو هزار و 550 سال قبل از میلاد ساخته شدند. ساختاری که این اهرام دارند، حاکی از توانایی مهندسی و طراحی در آن سال‌ها می‌باشد. استفاده از سنگ در اندازه‌های بزرگ با تعداد فراوان، مجسمه‌های غالبا از سنگ و چوب ساخته شده، خط هیروگلیف، سقف‌های سنگی با ارتفاع بلند، قطر زیاد ستون‌ها و تصویر شانه و چشم تمام‌رخ و سایر اجزای نیمرخ جزء ویژگی‌های این نوع از معماری است. معماری رومی یکی از شاخص‌ترین انواع معماری است. استفاده از سنگ، پله‌های مارپیچی، موزائیک‌کاری و بزرگی حجم معماری از ویژگی‌های این سبک است. این نوع از معماری نشانگر جامعه غربی است. در کنار این نوع از نماها معماری بیزانس، نئوکلاسیک، مدرن، پست‌مدرن و معماری مصر باستان در نماهای غربی دیده می‌شود.
از پاسارگاد تا میدان نقش جهان
تقسیم‌بندی هنر انواع و اقسام گوناگونی دارد و با هر معیار می‌توان نوعی متفاوت، آن را انجام داد. اما در محدوده جغرافیایی ایران تقسیم‌بندی به قبل و بعد از اسلام انجام می‌شود. ایلامیان، مادها، هخامنشیان و ساسانیان جزء معماری پیش از اسلام حساب می‌شوند. در دوره ایلامیان بناها همراه با تصاویر و اشکالی از حیوانات بود. بنای چغازنبیل یکی از آثار به‌جای‌مانده از آن زمان می‌باشد که از خاک و گل ساخته شده بود. بقایای زیگورات چغازنبیل همچنان در شوش پابرجاست. غارهایی قدیمی که عمدتا در سمت غرب ایران به‌خصوص استان همدان وجود دارد، بیانگر دوره معماری مادهاست. همچنین هگمتانه یکی از شاخص‌ترین‌های این نوع از معماری است. تخت جمشید از دیگر آثار هنری ایرانیان در دوره هخامنشیان است که مهارت ایرانیان در مهندسی و طراحی را نشان می‌دهد. ستون‌هایی با دو سر گاو در تخت جمشید از جمله شناخته‌شده‌ترین آثار در جهان است. علاوه‌بر آن در دوره‌های دیگر از جمله اشکانیان، ساسانیان و…نیز بناهای متعددی ساخته شد. ایوان مدائن یا طاق کسری در دوره‌ی ساسانی برجسته‌ترین یادگاری در تیسفون واقع در کشور عراق است. با پیدایش اسلام در قرن هفتم پس از میلاد معماری ایرانی نیز دچار تحول شد. از جمله این تحولات می‌توان به پیدایش مناره‌ها اشاره کرد. دوره پس از اسلام به سبک‌های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می‌شود. سبک خراسانی اولین شیوه معماری است که در دوران پس از ورود اسلام برای ساخت ساختمان‌ها در ایران مورد استفاده قرار گرفت. سادگی و عدم تزئینات خاص، پلان‌های عربی و مستطیل‌شکل و عدم اجرای گنبد از ویژگی‌های معماری خراسانی است. از بناهای معروف این سبک نیز می‌توان به مسجد جامع عتیق شیراز و مسجد جامع میبد یزد اشاره کرد. سبک رازی از شمال ایران آغاز شد اما در ری توسعه یافت. از ساختمان‌هایی با این سبک معماری،کاربردهای گوناگونی می‌توان انتظار داشت. گنبد کاووس یکی از نخستین آثاری است که با این شکل و شمایل در استان گلستان ساخته شده است. سبک آذری که مصادف با حکومت مغول‌ها از جمله ایلخانان و تیموریان در ایران بود با اسم ایرانی-مغولی هم شناخته می‌شود. گنبد سلطانیه، مسجد امیر چخماق و مسجد علیشاه تبریز برخی از بناهای ساخته‌شده با این شیوه از معماری هستند. یکی از معروف‌ترین و چشم‌نواز‌ترین معماری‌ها مربوط به عهد صفوی می‌شود. اصفهان که در آن زمان پایتخت ایران در آن دوره بود یکی از شاهکارترین‌ها از لحاظ معماری است. میدان نقش جهان و پل‌هایی که در اصفهان ساخته شده گواهی بر این حرف است.