فرهیختگان آنلاین: حسین آخانی،کارشناس محیط‌زیست در ویدیویی در صفحه شخصی‌اش می‌گوید: این جنگل گز است که در عرض کمتر از یک‌سال در حال خشک شدن است؛ چون دیگر سیلاب اینجا نمی‌آید. مشکلی که آخانی به آن اشاره دارد از بین رفتن پوشش گیاهی دشت‌های سیلابی پایین‌دست سد چمشیر است. او می‌گوید: «[این دشت] ۲۴۰ کیلومتر بعد از سد چمشیر خشک خواهد شد و تمام این [دشت]ها به پهنه‌های ریزگرد تبدیل خواهند شد.» تصاویر صفحۀ آخانی از آخرین وضعیت پایین‌دست سد چمشیر خبر می‌دهد. اوج اختلافات حول این سد پرحاشیه به زمستان ۱۴۰۱ برمی‌گردد که این سد آبگیری شد. به بهانه ادامه‌دارشدن مناقشات حول سد چمشیر پیشینه و هدف ساخت این سد و رفت‌وبرگشت‌هایی که موافقان و مخالفانش داشته‌اند را بررسی کرده‌ایم.
ماجرای ساخت سد از کجا شروع شد؟
مطالعات مرحله اول سد مخزنی چمشیر در سال ۱۳۷۳ شروع شد. شروع مطالعات فاز ۲ در سال ۱۳۸۵ انجام گرفت و عملیات اجرایی از سال ۱۳۹۱ با اعتبار ۲۳۰ میلیون یورویی شروع شد. این سد و نیروگاه آن که در جنوب شرقی گچساران ساخته شده، به پنجمین سد بزرگ کشور تبدیل شد. یکی از اهداف احداث این سد، تامین بخشی از نیاز آبی زمین‌های کشاورزی استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و بوشهر است.
سد چمشیر قرار بود چه کاری انجام دهد؟
هدف اصلی ساخت این سد افزایش کیفیت آب و کنترل سیلاب‌های رودخانه زهره اعلام شده بود. همچنین گفته شده بود که ۱۵ هزار هکتار اراضی گچساران واقع در استان کهگیلویه و بویر احمد و همچنین صنایع این شهرستان از آب این سد متنفع می‌شوند. ضمنا ۵۵ هزار هکتار از اراضی دشت های زیدون و هندیجان خوزستان از آب تنظیم شده رودخانه زهره توسط سد چمشیر در طول سال استفاده خواهند کرد.
موافقان و مخالفان چه می‌گفتند؟
یکی از مشکلاتی که کارشناسان بر آن تاکید داشته‌اند شور شدن آب پشت سد است. این شور شدن و افزایش املاح از طریق حل شدن نمک و گچ موجود در سازند گچساران اتفاق می‌افتد. سازند، لایه‌هایی با ترکیب سنگ‌شناسی مشخص است که در سطح وسیعی امتداد پیدا کرده است. مجری طرح سد چمشیر در آذر ۱۴۰۱ به این نگرانی‌ها اینطور پاسخ داده: «سازند گچساران از جنوب ترکیه تا شمال ایران امتداد دارد و سدهای متعددی در کشورهای مختلف از جمله سد موصل در عراق و سد کوثر در ایران روی این سازند است. حضور سازند گچساران به معنی وجود نمک نیست و این مسئله باید در هر مکان بررسی شود، مطابق مطالعات جامع که اطلاعات ۶۹ گمانه و مدلسازی‌های ژئوفیزیکی را در سد چمشیر بررسی کرده است، در این مخزن علاوه بر اینکه هیچ برونزدگی گنبد نمکی در سطح نداریم بلکه اولین بقای نمک از مخزن سد بیش از ۳۰۰ متر فاصله دارد.»
یکی دیگر از مشکل‌های مطرح‌شده قرارگرفتن دریاچه سد روی طاقدیس گچساران بود که گفته می‌شد ممکن است با برداشت نفت، چاه‌هایی حفر و گازهایی با فشار زیاد به مخزن سد تزریق شود. اتفاقی که با آبگیری سد گتوند هم افتاد و منتقدان همیشه آن را با چمشیر مقایسه می‌کردند. در این مورد در سال‌های ۷۴ تا ۷۶ و پس از رفت‌وبرگشت‌های فراوان بالاخره وزارت نیرو و وزارت نفت به توافق مشترک رسیدند و بر اساس آن تعهدات شرکت نفت در قبال وزارت نیرو و سد چمشیر مشخص شد. مثلا، مقرر شد که تا فاصله ۱۵۰ متری بستر سد، شرکت نفت اقدام به احداث چاه نفت و بهره‌برداری نکند. با این وجود در دهه هشتاد و به واسطه طولانی شدن فرایند ساخت سد، شرکت نفت اقدام به احداث هشت حلقه چاه نفت در بستر و اطراف سد می‌کند و مقرر می‌شود تا زمان آبگیری سد این چاه‌ها فعال باشد و پس از آن پلمب و تغییر مکان داده شود.
از جمله دیگر ایرادهایی که به این طرح گرفته می‌شد مربوط به مجوز محیط‌زیستی آن بود که مربوط به سال ۱۳۸۸ بود. درمورد این مجوز گفته می‌شد که ارزیابی هیدرولوژیکی نداشته و بررسی گونه‌های گیاهی در آن وجود ندارد. از طرفی ۱۳ سال از صدور آن گذشته و تغییرات زیست‌محیطی در آن در نظر گرفته نشده. در این مورد هم مجری طرح اینطور پاسخ داده بود که: «نخستین مسئله در سد چمشیر طی کردن تمامی مراحل ارزیابی زیست محیطی بوده است، این روند با تهیه گزارش ارزیابی محیط زیستی پیش از شروع عملیات اجرایی آغاز شد و همین گزارش جامع در همه ابعاد به صدور مجوز زیست محیطی توسط سازمان حفاظت محیط زیست ختم شد. پس از صدور مجوز احداث در طی زمان ساخت و تا همین لحظه بازدیدهای ناظران سازمان حفاظت محیط زیست در سطوح مختلف به طور مستمر از پروژه انجام شده و انجام الزامات محیط زیستی به دقت پیگیری شده است.»
کشمکش‌های پیش از آبگیری سد به کجا ختم شد؟
در نهایت در پی انتقادات و هشدارها بابت آبگیری سد چمشیر-از نامه ۱۰ استاد دانشگاه به رئیس‌جمهور تا شکایت اتحادیه انجمن‌های علوم‌زیستی ایران از وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست- ۱۷ دی‌ماه ۱۴۰۱ نامه‌ای از دفتر معاون اول رئیس‌جمهور برای وزیر نیرو ارسال شد تا از آبگیری سد جلوگیری شود. با این وجود اما مدتی بعد آبگیری سد آغاز شد و ۲۶ تیرماه ۱۴۰۲ رسما توسط رئیس‌جمهور افتتاح شد.
یک سال بعد از آبگیری
حالا بیش از یک سال از آبگیری سد چمشیر می‌گذرد و اظهارات مدیرعامل آب‌منطقه‌ای کهگیلویه و بویراحمد دقیقا خلاف کارشناسانی همچون حسین آخانی است. او ۲ هفته پیش درباره حاشیه رودخانه زهره و پایین‌دست سد چمشیر گفته: «چنانچه سد چمشیر نبود سیلاب وارد رودخانه می‌شد و همه این گزهایی که در حاشیه رودخانه سبز شده‌اند با خود می‌برد و آن‌ها را تخریب می‌کرد، اما اکنون پوشش گیاهی گز در بیشه‌ها بیشتر شده است. پایین دست سد چمشیر هیچگونه جنگل و گیاهی وجود ندارد، تنها چیزی که وجود دارد بافت گیاهی گز هست، که عمدتاً در فصل بهار و تابستان رشد می‌کنند، و باید ببینیم در هفته‌های آینده این منطقه چه شکلی می‌شود.»
با این تفاسیر مدیرعامل آب‌منطقه‌ای کهگیلویه کارشناسانِ منتقد را به آینده نزدیک حواله می‌دهد که به گفتۀ او درختان گز رشد خواهند کرد و دغدغه ایجاد گردوغبار از بسترهای سیلابی خشک را برطرف خواهد کرد. باید دید در ۲ ماه باقی‌نده از بهار و ۳ ماه تابستان وضعیت حاشیه و پایین‌دست سد چمشیر با توجه به کمبود بارش‌ها چگونه خواهد بود و رفت‌وبرگشت منتقدان و نهادهای رسمی به کجا خواهد رسید؟