شما با استندآپهایی که در خندوانه اجرا کردید، به شهرت رسیدید. اجرای هنر نمایشی استندآپ را از چه زمانی شروع کردید و این مدل نمایشی چگونه و طی چه فرآیندی در کشور مشهور شد؟
باید بگویم خیلی از هنرمندان بزرگ دنیا، اجرای استندآپ را جزء افتخارات خودشان قلمداد میکنند و این هنر را که عمری کمتر از 100 سال دارد، تا اینجای کار توانستهاند به مردم معرفی کنند و جایگاه خوبی را برای آن رقم بزنند. من وقتی این کار را شروع کردم، بدون هیچگونه مجوزی در کافهها اجرا میکردم و سعی داشتم اهالی هنر را دعوت کنم تا به تماشای استندآپهای من بنشینند و هر چه بهتر با این هنر آشنا شوند. تا اینکه به برنامه خندوانه دعوت شدم و سعی کردم موضوعاتی را که برای مردم جذابتر هستند، اجرا کنم و در عین حال پیامی هم درخصوص سبک رفتاری و اصلاح برخی عادتهای ناپسند بدهم. در این مسیر کاوه مهدوی کارشناس ارشد تئاتر که تجربه سالها همکاری با وی را دارم بسیار به من کمک کرد و از نظرات وی بسیار بهره بردم. استندآپ تعریفی دارد و در سایر کشورها در کنار خندهای که بر لبان مخاطب میآورد، سراغ مسائل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی میرود. البته بنا به فرهنگ آنها نقدهای دینی و گاهی جنسی هم در استندآپها دیده میشود. در حالی که در ایران فقط در مورد مسائل اجتماعی، دستکمدین باز است. در این روزها هم با توجه به گسترش دنیای مجازی که هر اتفاقی سریع منعکس میشود، اجراهایی با موضوعات متفاوت و حساس جامعه خیلی سختتر شده است و نمیتوان هر نوع شوخیای با مسئولان و موضوعاتی مشخص داشت. اگرچه در چند وقت اخیر بهواسطه بعضی برنامهها، مطرح شدن مسائل سیاسی کمی عادی شده و این نشان میدهد که مسئولان هم جنبه بیشتری پیدا کردهاند. شاید بتوان گفت یکی از مواردی که کمک کرد استندآپ مسیر خود را سریعتر بپیماید و رشد کند تلاش برنامه خندوانه بود که توانست فضای عمومی را در دست بگیرد. در این برنامه که به پیشنهاد سجاد افشاریان پایهگذاری شد، سعی کردم کمکی به ارتقای جایگاه استندآپ کنم.
در سال 91 که اولین استندآپ مستقل را اجرا کردید، فکر میکردید که روزی این هنر تبدیل به یک جریان اجتماعی شود و مردم زیادی از آن استقبال کنند؟
در آن روزها که شروع به این کار کردم، دوستانم میگفتند که تو موقعیت خودت را در تئاتر داری و چرا با اجراهای پنهانی در کافهها دنبال دردسر میگردی. من در جواب آنها میگفتم روزی استندآپ کمدینهایی پیدا میشوند که در شهرهای خودشان اجرا میکنند. همچنین سالنهای اختصاصی مخصوص اجراهای استندآپ کمدی در نظر گرفته میشود. البته در سالهای اخیر در استانهای بزرگ و دانشگاهها، جشنوارههای مختلفی برگزار میشود که زمینه خوبی را برای پرورش استعدادها فراهم آورده است. به نظرم استندآپ کمدی نسبت به موقعیت زمانی خود که عمر زیادی از آن نمیگذرد، خیلی خوب مطرح شده و فکر میکنم، استندآپی که روزی در کافهها اجرا میکردم الان به بالندگی رسیده است و آن را مدیون برنامه خندوانه هستم که مسیر چندین ساله مرا در مدت یک سال به ثمر نشاند.
استندآپها در شکلهای متنوع در کشور زیاد شدهاند؛ یکی از مواردی که در استندآپ باید لحاظ شود جذب مخاطب و معروف شدن کمدین است و البته اینکه نقد اجتماعی درست داشته باشید. چگونه میشود این دو را به موازات هم لحاظ کرد تا اجرای موفق و دقیقی داشت؟
امروز اگر چیزی را میخواهید ارائه کنید، اول باید مشتری آن را جذب کنید و بعد آن را در یک استندآپ فاخر نشان دهید. در استندآپ باید سراغ موضوعاتی بروید که مردم راحتتر آنها را لمس کنند و وقتی جا افتاد میتوانیم بگوییم استندآپهای تخصصی میتوانند بخش خاصی از جامعه را بخندانند. افرادی هستند که سعی میکنند با لودگی و اجراهای بیمحتوا، فقط هدف خود را بر خنداندن مردم بگذارند و هیچ تفکر خاصی را در اجراهای خودشان دنبال نمیکنند. مطمئنا اگر کسی شما را خنداند اما جرقه فکری در شما به وجود نیاورد، آن فرد استندآپ کمدی نیست. کاری که من همیشه در کارهای خودم بر آن تاکید دارم این است که سعی میکنم با نقد رفتارهای غلط، مردم را به فکر وادارم.
مدتی است که تلاش میکنید کارگاهها و آموزشهایی را برای تعلیم هنرمندان جوان راهاندازی کنید، میخواستم بدانم خروجی این کلاسها چطور بوده است؟
در سال 96، این موضوع را به علت مشغلهکاری، کمتر دنبال کردم ولی در سال آتی در نظر دارم ورکشاپهای ارزان قیمتی را برگزار کنم. یک ورکشاپی را توسط موسسه روناک و با حمایت شهرداری انجام دادم که استقبال خوبی توسط هنرمندان جوان و مستعد از آن شد؛ اما باید بگویم برنامههای اینچنینی کم است و باید با شهرداری و سازمانهای دیگر شاهد حمایت از آنها باشیم. در دنیا شهرداریها بهعنوان نهادهای اجتماعی، وظیفه دارند بسترهایی لازم را در این زمینه برای مردم فراهم کنند تا بتوانند سالنهای مستقل استندآپ داشته باشند. باید در نظر داشت که خیلی از مسائلی را که در اجتماع توسط مردم رعایت نمیشود از طرق کمدینها برای مردم نهادینه و سعی کنیم آموزشهای خودمان را در قالب طنز به مردم انتقال دهیم تا آموزش ببینند. مطمئنا حضور نهادهای دیگر در حمایت از استندآپ کمدی میتواند سبب تربیت افراد مستعدی در این حوزه شود. سال 97 در نظر دارم تا اگر از استندآپ حمایت دولتی نشود با بودجه شخصی خودم، افراد مستعد و علاقهمند به این حوزه را آموزش دهم تا دامنه افرادی که در این حوزه فعال هستند، بیشتر شود و با کمک آنها آرزوی خود را برای ایجاد صنف استندآپ کمدین محقق کنم.
در اجرای استندآپ کمدی، چقدر با فکر قبلی سراغ سوژههای خودتان میروید؟
تا الان بدون فکر و از روی احساس هیچ وقت کاری را نکردم و به نظرم استندآپ کمدینها هر چقدر با جهانبینی، آگاهی و دانستن مسائل روز به جلو حرکت کنند برای مردم جالبتر و قابلپذیرشتر است. در کارهایم تلاش دارم از نظرات دیگران استفاده کنم، چون معتقدم بهترین منتقد کارهایم همین مردم هستند و باید برای آنها احترام قائل بود.
برخی معتقدند استندآپ کمدی تکیه بر ارتباطات کلامی است تا اجرا، در غیر این صورت، خلاف چارچوبهای کلی استندآپ است؛ موضوعی که در مورد استندآپهای شما هم مورد انتقاد قرار میگیرد. چقدر با این نظر موافقید؟
باید بگویم تا این لحظه هیچ کسی در دنیا نتوانسته یک تعریف جامع و کاملی از استندآپ کمدی ارائه کند. این هنر در دنیا در حال تجربه شدن است و در 50 سال اخیر برجسته شده و کسی نمیتواند اظهارنظر کند که این هنر به صورت خاصی باید باشد. اتفاقا خودم درخصوص این موضوع تا الان خیلی تحقیق کردم و دیدم در آسیا و کشورهایی مثل هند، ژاپن، چین و ایران عناصر نمایشی بسیاری وجود دارد و رنگ، لباس و حرکت در کشورهای شرق در هنرهای بصری بیشتر دیده میشود؛ در صورتی که در غرب هنر کمدی آنها بیشتر شنیداری است و عادت دارند خیلی چیزها را بشنوند، در حالی که این موضوع خیلی برای ما جذابیت ندارد و نمیتوانیم تصویرسازی کنیم. بهعنوان مثال اگر میخواهیم لطیفهای را بیان کنیم حتما باید با حرکت و تغییر صدا آن را انجام دهیم تا موفقتر شویم و خنده را از لبان مخاطب بگیریم. به واقع کاری که من در استندآپ کمدی انجام میدهم، نمایشی است و میخواهم به عمد از ابزار بازیگری بیشتر استفاده کنم چون نیاز مردم جامعه خودم را بیشتر میشناسم و میدانم با جذابیتهای بصری بیشتر ارتباط برقرار میکنند. البته باید گفت استندآپ گفتاری هم چند وقتی است که در جامعه و با حضور مهران مدیری باب شده است و مردم استقبال خوبی از آن داشتند.
تا به حال شده در برنامههایی که دارید براساس نوع مخاطبانتان متن شما تغییر کند؟
این موضوع یکی از نابترین موضوعاتی است که فقط در استندآپ میتوان نمونه آن را پیدا کرد. عنصر بداهه و خلق تصاویر جدید را که در استندآپ کمدی اجرا میکنید، باید همیشه چیزهایی با خود داشته باشد که اگر کسی دو بار برای دیدن کار شما مراجعه کرد با نکتههای جدیدی روبهرو شود و احساس کند چیزی جدید را ارائه دادهاید. این موضوع خیلی بستگی به نوع مخاطبان شما دارد. به شخصه خودم خیلی سعی کردم مخاطبسنجی کنم. باید بگویم استندآپهای من همیشه یک قالب اصلی دارد و نسبت به نوع مخاطبان خودم چیزی را کم یا زیاد میکنم.
نظرتان در رابطه با اجرای مهران مدیری و سبکی که کار میکند چیست و چقدر فکر میکنید در اجرای استندآپ موفق است؟
هنر وی براساس کلام و هجاگذاری استوار است. جسارت و شجاعت این هنرمند در پرداختن به موضوعات حساس جامعه، بسیار ستودنی است. فکر میکنم بعد از اجراهای موفق برنامه دورهمی، مسئولان هم به این نتیجه رسیدهاند که انتقاد کردن در قالب یک برنامه کمدی و صداقت کلام در مطرح کردن بعضی موضوعات مشکلی ندارد و باعث شده مردم بیشتر از قبل به برنامههای تلویزیونی اعتماد کنند.
در برنامه جدید خندوانه حضور دارید؟
همیشه در کنار این برنامه هستم و باید ببینیم سیستم جدید آن چیست و آیا در دوره بعدی نیز استندآپ کمدی وجود دارد یا خیر.
گفته میشود که رقمهای بالایی را برای برنامههای اجرای کمدی میگیرید. آیا شهرت در بالا رفتن رقم کمدینهای استندآپ تاثیرگذار است؟
وقتی این بحث مطرح میشود، فکر میکنند هر روز اجرا میکنم در صورتی که چنین چیزی وجود ندارد. باید بگویم از سال 76 وارد حوزه حرفهای نمایش شدم و برای 60 شب اجرا در اوایل کارم یکدست گرمکن گرفتم و چه تئاترهایی را اجرا کردم که پول نگرفتم؛ در حالی که دوستان من در کارهای دیگر پول خوب به دست میآوردند. ما با مبالغ بسیار پایین اجرا میکردیم یا اینکه با نمایشهای ما موافقت نمیشد. اگر امروز برای کارم مبلغی را دریافت میکنم باز هم نسبت به بعضی از شومنها آمار بالایی نیست؛ پول تلاش 20 ساله خودم را میگیرم و سعی میکنم در مدت 20 دقیقهای که اجرا میکنم واقعا از جان و دل مایه بگذارم. باید بگویم هنوز در آستانه 40سالگی مستاجر هستم؛ بنابراین ثروتمند نیستم. روزی در مطلبی در روزنامه گفته شده بود که فلان بازیگر و کمدین چقدر درمیآورد و من هم در جواب وی گفتم آیا میدانید فلان آقازاده چقدر درآمد دارد.
تجربههای زیادی را برای اجرا در کشورهای مختلف داشتهاید. با توجه به سختی کار یک کمدین در ایران تا حالا شده که به فکر مهاجرت باشید؟
احساس میکنم در کشور خودمان جا برای کار بسیار زیاد است و هر بار هم که برای اجرا به خارج رفتم، بیشتر از یک هفته نتوانستم موفق شوم و احساس میکنم که این اقلیم را بیشتر میشناسم و اگر بخواهم مهاجرت کنم باید با فرهنگ آن کشور آشنا شوم که کاری زمانبر است.
* نویسنده : افشین حیدری روزنامه نگار