تاثیرگذاری بلایای جوی بر جوامع با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیبپذیری آنها متفاوت است؛ به طوری که رویدادهای جوی سبب بیشترین خسارات جانی در کشورهای کمتر توسعهیافته و بیشترین خسارات مالی در کشورهای توسعهیافته میشود. بررسی اطلاعات و آمار طی سالهای۹۲-۱۹۶۳ نشان میدهد مرگومیر ناشی از سیل به علت مشکلات پیشبینی نشده روبه افزایش بوده؛ در حالی که مرگومیر ناشی از توفانهای حارهای به دلیل موفقیت نسبی در پیشبینی و هشدار طرحهای تخلیه مناطق در خطر کاهش یافته است. همینطور تفاوت معنادار کشتههای ناشی از زلزله در جوامع توسعهیافته یا در حال توسعه به همین مساله برمیگردد.
از سوی دیگر برخی بلایای طبیعی توسط مداخله انسانها تکرار میشود و در نتیجه شدت مخاطرات طبیعی را افزایش میدهد. مثلا اگر محل یک زمین لغزنده برای احداث بنا یا جادهای حفر شود، واریزهها و نهشتههای سطحی در دامنه لغزنده مزبور میتوانند به حرکت درآمده و خانه یا جاده احداث شده را زیر مواد لغزنده دفن کنند. تخریب ریفهای مرجانی اولین خط دفاعی در مقابل جریانهای اقیانوسی و توفانهای دریایی را حذف میکند. این مساله مثال جالبی از مداخله انسانی در جهت کاهش توانایی یک زیستبوم در محافظت از خودش است. مسالهای که شاهد آن با سفیدشدگی و مرگ ریفهای مرجانی کیش در سالهای اخیر در کشورمان هستیم.
مثال حاد دیگری از این مداخله مخرب انسانی، کویرزایی است که از اساس یک مخاطره «طبیعی» ولی انسانساخت است. عدممقابله با کویرزایی در سالهای گذشته، خشکاندن دریاچهها و تالابهای مهم کشور مثل دریاچه ارومیه و تالاب فصلی بند علیخان ورامین، تالاب هورالعظیم و ... از عوامل هجوم ریزگردهای داخلی به شهرهای کشور هستند.
در این زمینه ویژگیهای خاص جغرافیایی، اقلیمی و زیستمحیطی کشورمان ایران، موجب شده این کشور، یکی از 10 کشور سانحهخیز جهان محسوب شود؛ به نحویکه بنا به آمار، از 41 نوع حادثه طبیعی شناخته شده در جهان، 31 نوع آن در ایران به وقوع میپیوندد. در این میان، سیل، زمینلرزه، رانش زمین و خشکسالی بیشترین سهم را به خود اختصاص دادهاند و سبب بروز آسیبها و خسارات مالی و جانی بسیاری در کشور شدهاند. در این میان زلزله به عنوان عمده مخاطره طبیعی فلات ایران، کشورمان را در زمره 10 کشور لرزهخیز جهان و پنجمین کشور لرزهخیز آسیا قرار داده است. کلانشهر تهران نیز به لحاظ واقع شدن در منطقهای با گسلهای فعال با مخاطره جدی لرزه علاوهبر سایر بلایای طبیعی مواجه است.
اولویت توجه در روز ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی، فقط معطوف به جبران آسیبهای رخداده نیست، بلکه شامل بهکارگیری تمهیداتی برای پیشگیری، پیشبینی، کاهش ریسک، ظرفیتسازی، آمادگی، پاسخ، ارزیابی، نجات و توانبخشی نیز میشود. به عبارتی نکته اصلی، توجه به «ارتقای تابآوری» شهرها و جوامع است. تابآوری شهری به معنای توانایی تطابقپذیری ساختاری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، در برابر تغییرات ناگهانی و یا تدریجی است.
بنابراین موارد فوق نشان میدهد ما در مدیریت کاهش اثرات بلایای طبیعی، نیازمند اهمیتدهی به مطالعات علمی دقیق، مدلسازیهای مرتبط با بحران و سنجشهای بهروز و مدرن هستیم. در این راستا زمانی که دادهها، اطلاعات و سنجشهای مدرن و بهروز موجود نباشد در مدیریت و کنترل بحران موفق عمل نمیکنیم و در نتیجه مقابل سوانح با بالاترین تلفات انسانی و اقتصادی مواجه میشویم. بنابراین لازم است هم جهت آگاهسازی عموم مردم اطلاعرسانی شود و هم مسئولان مدیریت بحران با بهروز و همگام شدن با تغییر نسل فناوری به این قضیه کمک کنند.
* نویسنده : مهدی بادپا دکتری زمین شناسی