به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، مرکز پژوهش های مجلس در گزارش جامعی به مقوله اقتصاد زیستی پرداخته است که در ادامه خلاصه ای از آن در ادامه میآید. دو عبارت اقتصاد زیستی و اقتصاد زیستبنیان در سالهای اخیر بهطور گستردهای در ادبیات اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته و راجع به آنها بحث شده است. تعریف عبارت اقتصاد زیستی از نظر سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه OECD تبدیل علوم زیستی به محصولات جدید، بهبودیافته، رقابتپذیر و سازگار با محیطزیست است و در آن بر توانایی نوآوری در تبدیل و استفاده موثر از منابع زیستی تاکید شده است. ایالات متحده آمریکا نیز در اسناد خود اقتصاد زیستی را به همین شکل تعریف کرده اگرچه بر جنبههای استفاده پایدار تاکید زیادی نداشته است. میتوان گفت اقتصاد زیستی بر روشهای تغییر و تبدیل مواد خام زیستی به محصولات با ارزش متمرکز است. (OECD, 2009)
تعریف عبارت اقتصاد زیستبنیان در مقایسه با اقتصاد زیستی کمی متفاوت است. تعریف اولیهای که در سال 2005 در این خصوص توسط اتحادیه اروپا ارائه شده عبارت است از: «تبدیل پایدار زیست سازگار منابع زیستی تجدیدپذیر به غذا، انرژی و دیگر محصولات صنعتی.» وقتی صحبت از اقتصاد زیستبنیان میشود نمیتوان محدوده کمی قابل اندازهگیری برای میزان دستیابی به آن مشخص کرد. زیرا بهطور دقیق نمیتوان مقدار منابع زیستی و کیفیت آن را ارزشگذاری کرد. اما اقتصاد زیستی به دلیل ایجاد یک محصول یا خدمت مشخص از طریق تبدیل و تولید، با مفاهیم کمی مثل سهم از اقتصاد کل کشور و ارزش افزوده و... قابل نمایش و تفسیر است. در اغلب موارد هر دو این مفاهیم، در کنار یکدیگر و به جای یکدیگر و تحت عنوان کلی اقتصاد زیستی به کار گرفته میشود ( Staffas et al. , 2013 ). در این گزارش نیز اقتصاد زیستی و زیست بنیان در کنار یکدیگر و به نام اقتصاد زیستی مورد بررسی قرار گرفته است.
ارکان اقتصاد زیستی
اقتصاد زیستی میتواند همه فرآیندها و خدمات صنعتی از قبیل توسعه و تولید داروهای زیستی، مواد غذایی با ارزش بالا، مواد شیمیایی با پایه زیستی، لوازم آرایشی و بهداشتی، پلاستیکهای زیستی و مواد کامپوزیت، نسل دوم و سوم سوختهای زیستی، خدمات معدن کاوی و استخراج، خدمات زیستمحیطی همچون حذف آلایندهها و تصفیه پسماندها و... را در بر گیرد (2014، BMEL).
اقتصاد زیستی شامل سه عنصر اصلی است:
دانش زیست فناوری: اولین اقدام در توسعه اقتصاد زیستی، توسعه دانش و فرآیندهای جدید با کمک زیست فناوری است و نیازمند سرمایهگذاری زیاد در تحقیق و توسعه است. (2005، NZ MoRST).
منابع اولیه تجدیدپذیر: عنصر دوم، استفاده از منابع زیستتوده تجدیدپذیر و فرآیندهای زیستی موثر است که باید دستیابی به یک تولید پایدار را فراهم کند. زیست توده تجدیدپذیر میتواند از مواد اولیه مثل گیاهان زراعی، علفها، درختان و گیاهان دریایی تهیه شود یا اینکه از ضایعات خانگی، صنعتی و کشاورزی به دست آید.
برقراری اتصال بین دانش و کاربردها: عنصر سوم، برقراری اتصال بین دانش زیست فناوری و کاربردهای چندگانه آن است. پیشرفتهای اخیر سطح ارتباط حوزههای مختلف درگیر با زیست فناوری را افزایش داده است. بهعنوان مثال همانطور که در شکل یک نشان داده شده است، آنزیمهای تولید شده با خلوص بالا در شاخه زیست فناوری صنعتی میتواند در بخش دارویی مورد استفاده قرار گیرد. از طرف دیگر برای تولید آنزیم و محصولات صنعتی دیگری از این قبیل، به انواع زیست توده در حوزه کشاورزی نیاز است. به همین شیوه، سایر ترکیبات و مواد موجود در حوزه کشاورزی به حوزه زیست فناوری سلامت مرتبط هستند و کلیه این ارتباطات یک نظام یکپارچه را شکل میدهد. توسعه و بهبود این نظام، سهم اقتصاد زیستی در کل اقتصاد را افزایش میدهد.
ایران و سیاست تولید انرژی زیستی
از آنجا که یکی از سیاستهای مهم و مورد توجه کشورها در حوزه اقتصاد زیستی، تولید انرژیهای تجدیدپذیر از جمله سوخت و برق زیستی است، خط مشی کشور ما در این زمینه و عوامل موثر رویکردهای سیاستی که تاکنون اتخاذ شده در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
1- سوخت زیستی
ایران با در اختیار داشتن 9.3 درصد از کل ذخایر. نفت اثبات شده جهان و 18.2 درصد از ذخایر گازی، به ترتیب در رتبه چهارم و سوم دنیا قرار دارد (جعفری، 1394). میزان تولید نفت در ایران در سه ماهه سوم سال 1395 حدود 3.9 میلیون بشکه در روز بوده که 2.4 میلیون بشکه صادر و نزدیک به 1.5 میلیون بشکه در داخل مصرف شده است. (بانک مرکزی، 1396)
هرچند در آمارهای بانک جهانی، اطلاعاتی درخصوص میزان واردات سوخت به کشور وجود ندارد، اما با در اختیار داشتن منابع فسیلی و تحویل سوخت بسیار ارزان به نیروگاهها شاید بتوان گفت واردات انرژی وجود نداشته و کشور از این لحاظ مستقل به نظر میرسد. به همین دلیل تامین انرژی مصرفی که مهمترین پیشران بسیاری از کشورهای توسعهدهنده سوخت زیستی است، نقشی در اتخاذ سیاستهای تولید این نوع سوخت در کشور ایفا نمیکند.
1-1- میزان تاثیر سوخت زیستی در ایجاد هوای پاک
یکی از منابع مهم و اصلی انتشار آلایندهها در شهرهای صنعتی، کارخانهها و صنایع هستند و در دیگر شهرها، ترافیک شهری عامل اصلی آلودگی هوا محسوب میشود.
2-1- تامین خوراک اولیه
همانگونه که گفته شد در اختیار داشتن منابع طبیعی بهعنوان خوراک اولیه، جزء جداییناپذیر تولید انرژی زیستی به حساب میآید. با محدود بودن سطح زمینهای کشاورزی و پوشش جنگلی کشور، تامین امنیت غذایی نسبت به توسعه فناوریها و محصولات صنعتی که به مواد کشاورزی غذایی بهعنوان ماده اولیه وابستهاند حائز اهمیت بیشتری است. به همین دلیل راهکارهای دیگری برای تامین خوراک اولیه مورد نیاز است. اتخاذ سیاستهایی مبنیبر وارد کردن خوراک اولیه برای تولید سوخت زیستی نیز ممکن است چالشهایی به همراه داشته باشد.
3-1- قیمت نهایی محصول
به گفته متخصصان، قیمت نهایی تولید هر لیتر بیواتانول و بیودیزل بین سه تا چهار هزار تومان تخمین زده میشود (نیک پورو پازوکی، 1395)، این در حالی است که در حال حاضر قیمت فروش بنزین و گازوئیل در ایران به ترتیب 1222 و 322 تومان است. ازسوی دیگر با توجه به پایین بودن نرخ دستمزدها در کشور، نهتنها در برابر افزایش قیمت سوخت معمولی همیشه مقاومتهایی وجود داشته است، بلکه تمایل اکثریت مردم به استفاده از سوختهای جایگزین و گرانتر از جمله سوخت زیستی کمتر نیز میشود. این به آن معناست که دولت در صورت سیاستگذاری بهمنظور توسعه سوختهای زیستی باید سیاستهای انگیزشی برای مصرف آن ایجاد کند یا برای کاهش قیمت فروش، اعتباراتی را مازاد بر یارانه پیشبینی شده برای تامین سوخت در بودجههای سالیانه خود منظور کند.
4-1- قدرت رقابت با سوختهای جایگزین
در حال حاضر کشورهای توسعهیافته تلاش میکنند با کاهش قیمت سوختهای پاک، زمینههای لازم را برای ترویج مصرف این نوع سوختها را فراهم کنند. شکل دو قیمت انواع سوختهای مصرفی کشور آمریکا را در ابتدای سال 2017 نشان میدهد. قیمت سوختهای زیستی با درجه خلوص بالا (بیو دیزل B99-100، اتانول E85) نسبت به بنزین و دیزل بالاتر است. با این حال، سوختهای ترکیبی زیستی مثل B20 قیمتی نزدیک به بنزین و دیزل دارند که به مصرفکننده حق انتخاب خواهد داد. قیمت انرژی الکتریسیته مصرفی خودروهای برقی نسبت به خودروهایی که از سوختهای فسیلی و زیستی استفاده میکنند به مراتب کمتر است و با توسعه فناوریهای این حوزه در آینده میتواند جایگزین سایر انرژیهای موجود شود.
برای کشورهای در حال توسعه که تمایل دارند روی سوختهای پاک سرمایهگذاری کنند توجه به این مساله و انتخاب سوخت و فناوریهایی که پس از صرف هزینه توسعه و تولید، همچنان در بازار رقابت حضور داشته و جای خود را به محصولات و فناوریهای جدیدتر نداده باشند، بسیار ضروری است.
2- برق زیستی
توسعه انرژی برق زیستی ازجمله سیاستهای وزارت نیرو است و کارخانههایی که از پسماندها و زبالههای شهری بهعنوان خوراک ورودی در خط تولید برق زیستی استفاده میکنند مورد حمایت قرار دارند.
هرچند هزینه تولید برق زیستی بیشتر از شیوههای رایج است، اما پیشرانهای مختلفی برای اتخاذ این سیاست وجود داشته است که مهمترین آن از بُعد سلامت و بهداشت است. از آنجا که سرانه تولید زباله در کشور بسیار بالا است (700 گرم به ازای هر نفر در روز)، رفع معضلات زیستمحیطی ناشی از تجمع زبالهها و تامین سلامت محیطی و فردی شهروندان در قالب سیاستهای حمایت از تبدیل این مواد به انرژی زیستی پاک دنبال میشود که علاوهبر مقابله با مشکلات ذکر شده، ارزش اقتصادی نیز ایجاد خواهد کرد.
نگاهی به رویکرد دولت در سیاستهای کلی و قانون برنامه ششم توسعه نشان میدهد توسعه انرژیهای تجدیدپذیر بهعنوان محور اصلی سیاستهای توسعه اقتصاد زیستی کشور طی پنج سال آتی (1400-1396) در نظر گرفته شده است. چنانکه در بند «چ» ماده (31) قانون برنامه ششم توسعه، از تبدیل پسماند به کود یا انرژی زیستی به کمک بخش خصوصی و شهرداریها و با فراهم کردن منابع ارزی و ریالی لازم، حمایت شده است.
ایران و سیاستهای اقتصاد زیستی
همانطور که پیش از این گفته شد، اقتصاد زیستی در اسناد سیاستی کشورها به دو شکل مورد توجه قرار گرفته است. برخی از کشورها در اسناد سیاستی خود بهطور صریح به عبارت اقتصاد زیستی اشاره کردهاند و برخی دیگر با استفاده از عباراتی نظیر منابع زیستی تجدیدپذیر، زیستفناوری و فناوریهای سبز، مفهوم اقتصاد زیستی را مدنظر قرار دادهاند. با در نظر گرفتن این نکته، برخی از کشورها سیاستهای این حوزه را به صورت یکپارچه در یک سند جامع اقتصاد زیستی یا
زیست فناوری منتشر کردهاند. برخی دیگر در قالب سیاستهای بخشی در حوزههای مختلف ازجمله کشاورزی، محیطزیست، سلامت و صنعت به این مقوله پرداخته و بعضی نیز تلفیقی از این دو حالت را انتخاب کردهاند.
در کشور ایران همانند بسیاری از کشورهای ذکر شده در این گزارش، بهطور صریح به عبارت اقتصاد زیستی در اسناد سیاستی اشاره نشده است، اما توسعه زیست فناوری، فناوریهای سبز و انرژیهای تجدیدپذیر ازجمله کلمات کلیدی اقتصاد زیستی هستند که در اسناد بالادستی به کار رفتهاند. سیاستهای این حوزه، علاوهبر اینکه در یک سند جامع به نام سند ملی زیست فناوری ارائه شده است، در دیگر اسناد کلی یا بخشی کشور نیز به تناسب کاربرد و حوزه تاثیر یافت میشود.
در جدول یک مهمترین سیاستهای مرتبط با توسعه اقتصاد زیستی و زیست فناوری کشور آورده شده است.
همانطور که جدول یک نشان میدهد نهتنها بر توسعه زیست فناوری بهعنوان یکی از اولویتهای کشور تاکید شده، بلکه کارکرد اقتصادی آن در سطح جهانی نیز مورد توجه قرار گرفته است. چنانکه دستیابی به سه درصد از بازار جهانی زیست فناوری تا 1404 (براساس اهداف نقشه جامع علمی کشور) را میتوان مصداق بارزی از نقش اقتصاد زیستی در کشور دانست. سند ملی توسعه زیست فناوری مصوب هیات دولت در سال 1383 و سایر مصوبات راهبردی منتج از آن، اسناد جامع توسعه زیست فناوری و اقتصاد زیستی کشور محسوب میشود. علاوهبر این، در سیاستهای کلی بخشهای مختلف نیز به توسعه فناوریهای زیستی و حمایت از تحقیقات کاربردی این حوزه اشاره شده است.
در جدول دو وضعیت ایران از لحاظ عوامل موثر بر اتخاذ سیاستهای توسعه اقتصاد زیستی یعنی منابع زیستی در دسترس، سطح نوآوری، درآمد و واردات سوخت و انرژی ارائه شده است. در ادامه نحوه تاثیر این عوامل بر نوع سیاستهای توسعه اقتصاد زیستی کشور توضیح داده شده است. (جدول ۲)
براساس دادههای بانک جهانی، 28 درصد از کل زمینهای کشور ایران را زمینهای کشاورزی و هفت درصد را پوشش جنگلی به خود اختصاص میدهند. این در حالی است که در سالهای اخیر، به دلیل خشکسالی و کمآبی از سطح زمینهای قابل کشت کاسته شده است. علاوهبر این، پوشش جنگلی کشور نیز در معرض آسیب بوده و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد یا فائو در گزارشهای خود نسبت به وضعیت بحرانی جنگلهای بلوط و شمشاد هشدار داده است (2016، FAO).
هر چند منابع گیاهی و زراعی کشور محدود است، اما از لحاظ دسترسی به منابع دریایی موقعیت مناسبی را داراست. دسترسی به دریای عمان و خلیج فارس در جنوب و دریاچه خزر در شمال، ازجمله فرصتهایی است که برای توسعه اقتصاد زیستی و کسب سهم از بازار جهانی زیست فناوری در کشور وجود دارد.
ایران از لحاظ شاخص جهانی نوآوری در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و در میان 141 کشور، رتبه 126 را به خود اختصاص داده است ( 2015، GII). ایران از لحاظ شاخص جهانی نوآوری در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و در میان 141 کشور، رتبه 126 را به خود اختصاص داده است (2016، Shahab). بهبود سطح توانمندیهای فناورانه و راهحلهای نوآورانه در حوزه سلامت منجر به توسعه زیست داروها و سایر محصولات زیستی نوین و در نتیجه بیشتر بودن سهم زیست فناوری سلامت در توسعه اقتصاد زیستی کشور نسبت به سایر حوزهها شده است (2016، UNKTAD).
در سالهای اخیر تامین غذای سالم و کافی، سلامت و بهداشت، مقابله با تغییرات نامطلوب آب و هوایی، حفظ تنوع زیستی و استقلال و امنیت انرژی اهمیت فعالیتهای زیست فناورانه و سهم اقتصاد زیستی در اقتصاد کل کشورها را افزایش داده است. اقتصاد زیستی را میتوان نوآوری در استفاده موثر و تبدیل منابع زیستی به محصولات و خدمات نوین زیستی دانست. اهمیت این حوزه سبب شده است که کشورها سیاستگذاری در زمینه توسعه اقتصاد زیستی را مورد توجه قرار داده و سیاستهای خود را در قالب اسناد جامع و/ یا اسناد بخشی ارائه دهند. در اسناد جامع، سیاستهای کلی در زمینه توسعه همه ابعاد اقتصاد زیستی در حوزههای کشاورزی، انرژی و صنعت، سلامت و محیطزیست تدوین شدهاند.
مطالعه میزان دسترسی کشورها به منابع طبیعی همچون زمینهای کشاورزی، جنگل و دریا برای تامین خوراک ورودی صنایع زیستی و سطح توانمندی فناورانه، تاثیر این عوامل را در اتخاذ سیاستهای اقتصاد زیستی نشان میدهد. بهطور کلی کشورهایی که سطح نوآوری و توان فناورانه پایینتری دارند و تنها بر منابع طبیعی خود تکیه میکنند، حضور در بازار جهانی اقتصاد زیستی را عمدتا با سیاستهای توسعه انرژیهای زیستی و کشاورزی دنبال میکنند. از جمله این کشورها میتوان به کشورهای قاره آفریقا از قبیل مالی، موزامبیک و نیجریه اشاره کرد. در کشورهایی که علاوهبر دسترسی به منابع طبیعی، سطح نوآوری و توان فناورانه بالایی نیز دارند، علاوهبر تلاش برای بهرهبرداری موثر از منابع و افزایش سهم در اقتصاد جهانی زیستی، پیشرانهای دیگری همچون کاهش وابستگی به منابع فسیلی، الزامات توسعه پایدار و وجود بازار تقاضا به دلیل بالا بودن سطح درآمد مردم نیز از عوامل تاثیرگذار در توسعه انرژیهای زیستی هستند. در این کشورها، با تکیه بر توانمندیهای فناورانه زمینههای جدیدی برای توسعه اقتصاد زیستی در حوزه سلامت و صنعت نیز دنبال میشود.
با وجود دسترسی محدود به منابع طبیعی زراعی و جنگلی و تاثیر منفی آن بر توسعه همهجانبه اقتصاد زیستی در حوزه کشاورزی، دسترسی به دریاچه خزر و دریای خلیج فارس و عمان را میتوان از فرصتهای پیش روی توسعه اقتصاد زیستی در حوزه دریایی کشور قلمداد کرد. این در حالی است که سیاستهای توسعه اقتصاد زیستی دریایی از نظر سیاستگذاران کشور مغفول مانده است. از نظر سطح نوآوری نیز کشور ما در وضعیت مطلوبی قرار ندارد؛ هرچند شاید بتوان گفت که توان فناورانه کشور با تکیه بر مهارتهای انسانی، پرورش نیروهای متخصص و توسعه برخی فناوریهای پیشرفته از جمله فناوری نانو و انتقال فناوریهای حوزه سلامت، در وضعیت به نسبت بهتری قرار دارد. تکیه بر این توانمندیهای فناورانه و نوآوری باعث شده است محصولات حوزه سلامت بیش از سایر محصولات زیستی در حوزههایی چون کشاورزی و صنعت توسعه یابند و در حال حاضر برخی از آنها به مرحله صادرات نیز رسیده و سهمی از اقتصاد زیستی را به خود اختصاص دادهاند.
دستیابی به سهم سه درصدی بازار جهانی محصولات زیست فناوری بهعنوان یکی از اهداف کلان کشور تا 1404 و توسعه اقتصاد زیستی کشور نیازمند اقدامات سیاستی، نظارتی و اجرایی مناسب است که اهم این اقدامات در زیر دستهبندی شده است:
اقدامات سیاستی
تعیین بازارهای اولویت دار برای کشور از میان کلیه بازارهای موجود در حوزه اقتصاد زیستی.
ساماندهی، انسجام و یکپارچهسازی سیاستهای اتخاذ شده در بخشهای مختلف.
همگرا ساختن فعالیت نهادهای متولی و ایجاد زیرساختها، ظرفیتها و تعهدات لازم برای اجرای سیاستها.
تدوین سیاستهای حمایتی جهت توسعه متوازن و متناسب زیست فناوری در همه حوزهها بهویژه کشاورزی و محیطزیست.
توجه به پتانسیلهای کشور در زمینه زیست فناوری دریایی و تقویت سهم این حوزه با تدوین سیاستهای مناسب.
اقدامات نظارتی
نظارت بر نحوه اجرای سیاستها و قوانین این حوزه.
پایش منظم نحوه عملکرد نهادهای ذینفع و مسئول.
اقدامات اجرایی
تقویت توانمندیهای فناورانه و روشهای نوآورانه در توسعه فرآیندهای تبدیلی یا شناسایی و به کارگیری منابع جدید بهعنوان خوراک ورودی در حوزه کشاورزی صنعتی.
تقویت زنجیرههای تامین تا تولید و بازار محصولات زیست فناوری با نگاه صادراتگرا.
توسعه متوازن و متناسب زیست فناوری در همه حوزهها.
حمایت از روشهای زیست فناورانه در حل معضلات و چالشهای زیستمحیطی و کشاورزی.