نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار
برای رسیدن به زیست‌بوم یا اکوسیستم نوآوری در هر کشوری، نیاز است تا یک مجموعه کامل در کنار هم فعالیت کنند. دانشگاه‌ها، پژوهشگاهها، شتاب‌دهنده‌های مراکز رشد و پارک‌های علم‌وفناوری از اجزای مهم این مجموعه هستند که کمک می‌کنند تا ایده‌های اولیه شکل گرفته و آماده جذب سرمایه برای ورود به محیط واقعی کسب‌وکار شوند. اما پس از رسیدن ایده به این مرحله، همواره چالش مهمی پیش‌روی صاحبان ایده قرار دارد که ادامه فعالیت و ورود به بازار را برای آنها با مشکل مواجه می‌کند. این چالش که درواقع حلقه مفقوده اکوسیستم نوآوری محسوب می‌شود، جذب سرمایه برای کارآفرینان و پروژه‌هایی است که در دل دانشگاه‌ها، پژوهشگاهها و مراکز رشد و پارک‌های علم‌وفناوری شکل گرفته است و در صورت رسیدن به بلوغ، عملا آینده اقتصادی کشور را جهت‌دهی می‌کنند. در کشورهای توسعه‌یافته، مدل‌های مختلفی برای جذب سرمایه‌گذار برای سرمایهگذاری در ایده‌های نو و فناورانه وجود دارد که هر کدام به فراخور وضعیت اقتصادی آن کشور، نتایج قابل‌توجهی داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان مدل‌های مختلف سرمایهگذاری، مهم‌ترین منبع تامین سرمایه شرکت‌های دانش‌بنیان که کشورهای توسعه‌یافته حدود نیم قرن از آن بهره می‌گیرند، سرمایهگذاری خطرپذیر است. سرمایهگذاری مستقیم، مشارکت مدنی، ارائه تسهیلات و وام از دیگر روش‌های تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان است که در ایران و از سوی نهادهایی مانند صندوق نوآوری و شکوفایی و زیرمجموعه‌های این صندوق انجام می‌شود. اما نکته قابل ذکر این است که در ایران به دلیل قدمت نه‌چندان زیاد زیست‌بوم فناوری، علاوه‌بر سرمایه نیاز‌های دیگری مانند مهارت‌‌های مدیریتی، دسترسی به شبکه‌های موثر تجاری و نهایتا ریسک‌پذیری بالا دارند. از این رو اولویت اول یک شرکت دانش‌بنیان پیدا کردن سرمایهگذاری است که بتواند علاوه‌بر سرمایهگذاری، مابقی الزامات موفقیت را نیز با خود به همراه بیاورد و بتواند کمک کند تا یک کسب‌وکار نوپا در محیط پرتلاطم اقتصادی، رقابت و محصولش را عرضه کند.
سرمایهگذاری در بحران اقتصادی
سرمایهگذاری در ایران همواره و به دلایل مختلف اقتصادی امری دشوار بوده و سرمایه‌گذاران عموما تا حصول اطمینان کامل از سودده بودن طرح یا پروژه، اقدام به سرمایهگذاری روی آن نمی‌کنند. شکی نیست که وجود چنین دیدگاهی، سرمایهگذاری در طرح‌ها و پروژه‌های دانش‌بنیانی که برای نخستین بار ارائه شده یا حتی ایده‌هایی که نیاز به توسعه و گسترش بیشتری دارند، ریسک سرمایه‌گذار را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، عموما دولت‌ها به دلیل کمبود بودجه و منابع مالی، به این حوزه ورود پیدا نمی‌کنند. بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری نیز برای ارائه تسهیلات معمولا وثایق و ضمانتنامه‌‌های سنگینی را از متقاضیان طلب می‌کنند. در این شرایط کارآفرینان و محققانی که سال‌ها در بستر اکوسیستم فناوری، طرح‌ها و ایده‌های فناورانه خود را به مرحله بلوغ رسانده و در مسیر شکوفایی قرار داده‌اند چگونه می‌توانند چالش تامین مالی را حل کنند؟
سروش شریف‌زاده، مدیر یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه تولید کود موردنیاز محصولات کشاورزی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «باوجود دستاوردهای جدیدی که در تولید انواع کود به دست آورده‌ایم، اما امکان توسعه فعالیت در این حوزه را نداریم، چراکه از یک سو تامین مالی از طریق دریافت تسهیلات بانکی مشکلاتی را به همراه دارد و از طرف دیگر، سرمایه‌گذار برای سرمایهگذاری در این طرح ریسک نمی‌کند. ما نمی‌توانیم ضمانت‌‌های موردنیاز بانک‌ها برای دریافت تسهیلات را فراهم کنیم و حتی در صورت تامین ضمانتنامه‌ها، نوسانات اقتصادی موجب می‌شود که نتوانیم آینده مشخصی را برای بازدهی طرح در نظر بگیریم.»
به گفته وی با توجه به ساختار نظام بانکی، بانک‌ها عملا امکان سرمایهگذاری در طرح‌های دانش‌بنیان را ندارند، چراکه بانک‌ها ترجیح می‌دهند منابع مالی پروژه‌هایی را تامین کنند که کم‌‌خطر و سودآور باشد. علاوه‌بر این سرمایهگذاری در طرح‌های دانش‌بنیان نیاز به دریافت وثیقه از دارایی‌های فیزیکی و سرمایه‌‌ای از کارآفرینان دارد. این درحالی است که سرمایه شرکت‌های دانش‌بنیان، سرمایه انسانی، دانش فنی و محصول اولیه است و اکثر قریب به اتفاق فعالان زیست‌بوم فناوری، سرمایه مادی چندانی در اختیار ندارند.
وی معتقد است علی‌رغم مشکلات موجود در بخش تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها، ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی و سایر صندوق‌های ارائه‌دهنده تسهیلات بخشی از دغدغه‌‌های کارآفرینان و صاحبان ایده از بابت جذب سرمایه برای اجرای طرح‌هایشان کاسته شده است.
صرفه‌جویی ارزی 820 میلیون دلاری
صندوق نوآوری و شکوفایی در راستای اجرای ماده 5 قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات مصوب آبان ماه 1389 تاسیس شد و اساسنامه آن در اردیبهشت سال 91 به تایید شورای نگهبان رسید. صندوق نوآوری، نهاد عمومی غیردولتی است که به‌طور مستقیم زیرنظر رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس هیات‌امنا فعالیت می‌کند. براساس آمار ارائه‌شده از سوی صندوق نوآوری، تسهیلات ارائه‌شده از سوی این صندوق به شرکت‌های دانش‌بنیان موجب صرفه‌جویی 820 میلیون دلاری از محل فروش محصولات دانش‌بنیان شده است. همچنین ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان زمینه توسعه خطوط تولید 75 محصول دانش‌بنیان و تولید 324 محصول جدید دانش‌بنیان را فراهم کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیانی که از تسهیلات صندوق نوآوری استفاده کرده‌اند توانسته‌اند با استفاده از این تسهیلات علاوه‌بر حفظ اشتغال 40 هزار نفر، برای سه هزار و 900 نفر دیگر نیز اشتغال ایجاد کنند. با وجود آمار مذکور، همچنان این سوال مطرح است که شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا یا شرکت‌های دانش‌بنیانی که تصمیم به توسعه و گسترش فعالیت خود دارند، در شرایط فعلی اقتصادی کشور و به‌ویژه بحران شیوع ویروس کرونا چگونه می‌توانند سرمایه موردنیاز خود را تامین کنند.
هم‌سرمایه‌گذاری؛ سرمایهگذاری بدون وثیقه
علی ناظمی، معاون سرمایهگذاری صندوق نوآوری و شکوفایی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به مدل جدید ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان می‌گوید: «به‌طور معمول تامین مالی یک پروژه به دو شکل انجام می‌شود؛ مدل اول اینکه صندوق نوآوری، سرمایه موردنیاز را به صورت وام یا تسهیلات در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار می‌دهد. اما در روش دو صندوق تلاش می‌کند تا براساس الگوهای مشارکتی در فعالیت شرکت مشارکت داشته باشد. درواقع از آنجایی که وظیفه صندوق نوآوری مدیریت ریسک شرکت‌هاست، تا سال گذشته صندوق مستقیما با تک‌تک شرکت‌ها مشارکت و روی طرح‌ها و فعالیت‌های آنها سرمایهگذاری می‌کرد. اما از اواسط سال گذشته راهکار دیگری را در پیش گرفتیم که براساس آن صندوق به صورت مستقیم با شرکت‌ها مشارکت نکند و ارزیابی و مدیریت پروژه را به بخش خصوصی بسپارد.»
وی به بیان اینکه «هم‌سرمایه‌گذاری» عنوان مدل جدید تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان است، ادامه می‌دهد: «با توجه به اینکه مشکل تامین مالی و ارائه وثیقه و ضمانتنامه سنگ بزرگی پیش پای فعالان زیست‌بوم فناوری بود و عملا با اصل اقتصاد دانش‌بنیان مغایرت داشت، لذا شیوه جدید، این مزیت را برای شرکت‌های دانش‌بنیانی که طرح‌ها و پروژه‌های پرریسک‌تری دارند ایجاد می‌کند که بدون ارائه وثیقه، تمرکز خود را معطوف تولید محصول فناورانه کنند.»
وی در توضیح روش هم‌سرمایه‌گذاری می‌گوید: «در این روش، بیش از 30 عامل را در سراسر کشور شناسایی کردیم و 500 میلیارد تومان را به آنها اختصاص دادیم. طبق قانون این عامل‌ها صندوق‌های پژوهش و نوآروی و سایر صندوق‌های قانونی در کشور هستند و شرکت‌های دانش‌بنیان به جای مراجعه به صندوق نوآوری و شکوفایی به عاملان سرمایهگذاری مراجعه می‌کنند. عاملان سرمایهگذاری طرح‌ها را بررسی و اطلاعات و مستندات لازم را از متقاضی درخواست می‌کنند. متقاضی باید عامل را متقاعد کند که طرحی که ارائه داده، جذاب است. پس از آن عامل در صورت توافق با متقاضی می‌تواند از اعتبار سرمایهگذاری خود در صندوق استفاده کند. صندوق نوآوری و شکوفایی نیز وقتی اعتبار موردنیاز را تخصیص می‌دهد که مطمئن باشد عامل واقعا به طرح ارائه‌شده از سوی متقاضی کاملا اعتماد دارد و از این رو از عامل می‌خواهد حداقل 20 درصد از پول خود را در طرح مذکور سرمایهگذاری کرده و در آن طرح شریک شود. در این صورت است که صندوق نوآوری نیز 80 درصد باقی‌مانده را تامین می‌کند. به‌طور مثال اگر یک پژوهشگاه برای اجرای پروژه خود نیاز به یک میلیارد تومان سرمایه داشته باشد، کافی است 100 میلیون تومان توسط یکی از عاملان سرمایهگذاری و 100 میلیون تومان توسط پژوهشگاه متقاضی تامین شود در این صورت صندوق نوآوری و شکوفایی مابقی 800 میلیون تومان موردنیاز را تامین می‌کند.»
ناظمی می‌افزاید: «اگر پروژه، طرح یا ایده‌ای از سوی عاملان مورد تایید قرار گرفت و عاملان آمادگی داشتند که در پروژه مذکور مشارکت کنند، صندوق نیز آمادگی مشارکت و سرمایهگذاری در پروژه را دارد. به این ترتیب انتخاب و مدیریت پروژه به عهده عاملان است و صندوق صرفا تامین‌کننده مالی پروژه قلمداد می‌شود. ناگفته نماند که طرح موردنظر باید تکنولوژی‌محور و نوآور باشد.»
سرمایهگذاری در طرح‌های استراتژیک
معاون سرمایهگذاری صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به اینکه نخستین قرارداد هم‌سرمایه‌گذاری در مهرماه سال گذشته منعقد شده است، می‌گوید: «با توجه به اینکه درحال حاضر یک سال از نخستین قرارداد در قالب مدل هم‌سرمایه‌گذاری می‌گذرد، بنابراین نمی‌توان در مورد نتیجه این روش اظهارنظر کرد. مضاف بر اینکه هدف اصلی از اجرای این روش تامین مالی، صرفا کسب سود یا متحمل‌شدن زیان نیست، بلکه هدف اصلی اجرای پروژه‌هایی است که کشور را در مسیر تحقق اقتصاد دانش‌بنیان قرار دهد و به اصطلاح به درد کشور بخورد. لذا در ارزیابی طرح‌ها این نکته همواره مدنظر قرار دارد که سطح فناوری یک پروژه به چه میزان است و آیا از نظر راهبردی نیاز کشور را تامین می‌کند. در این صورت، قطعا ضریب حمایت صندوق از طرح افزایش می‌یابد.»
به گفته وی مزیت مشارکت در فعالیت فناورانه این است که در این روش، شرکت‌های دانش‌بنیان و به‌ویژه شرکت‌های نوپا، نیازی به ارائه وثیقه ندارند و درنتیجه بدون دغدغه می‌توانند فعالیت خود را آغاز کنند. از طرف دیگر، در این روش مشارکت‌کننده معادل کارآفرین در سود و زیان شرکت سهیم است و لذا به همان اندازه درگیر اجرای طرح خواهد بود.
تامین مالی شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا
با توجه به اینکه شیوع ویروس کرونا در کشور، آسیب‌های جدی به برخی از کسب‌وکارها وارد کرد و شرکت‌های دانش‌بنیان و نوپا نیز از این امر مستثنی نبودند، به نظر می‌رسد تامین مالی در شرایط سخت کرونایی، مشکلی بر مشکلات فعالان زیست‌بوم فناوری افزوده باشد. ناظمی در این مورد می‌گوید: «صندوق نوآوری و شکوفایی جزء اولین نهادهایی بود که از اسفندماه سال گذشته به شرکت‌های دانش‌بنیان آسیب‌دیده‌ای که شناسایی شده بودند، تسهیلات ارائه داد. از اسفندماه تا خردادماه سال جاری نیز تسهیلاتی را در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان خلاق و استارتاپ‌هایی که آسیب‌دیدگی آنها از کرونا احراز شده بود، قرار داد.»
وی معتقد است: «ارائه تسهیلات در قالب مدل هم‌سرمایه‌گذاری راهی است که می‌تواند دانش و تحقیقات را وارد چرخه خلق ارزش و توسعه فناوری کشور کند. در این روش این بستر برای کارآفرینان ایجاد می‌شود که در کنار عامل که یک سرمایه‌گذار حرفه‌ای است، جنبه‌های مختلف کسب‌وکار را یاد بگیرند و از سایر مزایای داشتن یک شریک حرفه‌ای و متخصص نیز برخوردار باشند. از طرف دیگر کارآفرینان در این مدل به وثیقه یا ضمانت نیز برای دریافت منابع نیاز ندارند و می‌توانند در موفقیت ایده‌هایشان همراه با جسارت ریسک بالا و نوآوری متمرکز شوند.»
معاون سرمایهگذاری صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به برگزاری رویداد «دوشنبه‌های استارتاپی» نیز می‌گوید: «در راستای طرح هم‌سرمایه‌گذاری، صندوق نوآوری با محوریت پارک‌های علم‌وفناوری، طرح‌های قابل سرمایهگذاری در هر استان را دریافت و فرآیند جذب سرمایه برای آن را از طریق رویداد دوشنبه‌های استارتاپی اجرایی می‌کند. این رویداد در راستای حمایت از طرح‌های قابل سرمایهگذاری و با هدف جذب سرمایه به استارتاپ‌ها و فناوران مستقر در پارک‌های علم‌وفناوری و مراکز رشد برگزار می‌شود.»
آموزش پیش‌نیاز تامین مالی
تا پیش از آنکه مدل تامین مالی هم‌سرمایه‌گذاری از سوی صندوق نوآوری و شکوفایی اجرا شود، گزینه‌های مختلفی پیش روی شرکت‌های دانش‌بنیان قرار داشت تا از طریق آن بتوانند سرمایه موردنیاز خود را تامین کنند. بررسی نتایج مدل‌های مختلف ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد که مدل‌های مبتنی‌بر وام برای توسعه کسب‌وکارهای دانش‌محور، چندان مفید نبوده و چه‌بسا در مواردی نیز مضر و آسیب‌رسان بوده است. در این میان صندوق‌های سرمایهگذاری خطرپذیر بورسی نیز نتوانستند موفقیتی در کسب‌وکار سرمایهگذاری خطرپذیر داشته باشند. این مساله از آنجا نشأت می‌گیرد که بازار پول، با محوریت بانک مرکزی، فاقد انعطاف لازم برای تامین مالی این دسته از شرکت‌هاست و از آنجایی که این بازار از ابزاری با نام وام برای تامین مالی شرکت‌ها استفاده می‌کند، ارائه این خدمت نیز نتوانسته گره‌ای از مشکلات مالی شرکت‌های دانش‌بنیان را بگشاید. اما ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که به اعتقاد کارشناسان، در ایران نظام تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان و نظام تامی مالی فعالیت‌های علمی به درستی تبیین نشده است. به این معنا که بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان که مورد حمایت معاونت علمی و فناوری قرار می‌گیرند، درواقع نیازمند گرنت علمی هستند. آنها فکر و ایده تحقیقاتی دارند که برای انجام آن به کمک نیازمندند. این افراد هنوز با مفاهیمی مانند مالیات، بیمه و استخدام نیروی انسانی آشنا نیستند و سرمایه انجام کار اقتصادی را نیز ندارند. لذا ارائه وام به این افراد می‌تواند موجب از دست رفتن سرمایه و بدهی سنگین آنها شود. آنچه مسلم است، حمایت از یک شرکت دانش‌بنیان و ارائه تسهیلات باید در ذیل آموزش‌هایی باشد که به فعالان این عرصه ارائه می‌شود. در حقیقت آموزش استفاده درست از تسهیلات و مدیریت صحیح این منابع پیش‌نیاز تامین مالی شرکت‌ها است.